استادیار گروه روان‌پزشکی، دانشکده پزشکی، دانشگاه علوم پزشکی تهران، تهران، ایران
10.22059/jhsci.2025.396172.883
چکیده
تغییرات اقلیمی در دهه‌های اخیر هم تأثیرات گسترده‌ای بر محیط زیست و اقتصاد جهانی گذاشته‌اند و هم پیامدهای عمیقی برای سلامت روان انسان‌ها داشته‌اند. یکی از مهم‌ترین جلوه‌های روانی این موضوع، پدیده‌ای نوظهور با عنوان اضطراب اقلیمی است؛ اضطرابی پایدار و اغلب ناتوان‌کننده در خصوص آیندۀ سیاره، نابودی محیط زیست و ناتوانی فردی یا جمعی در مقابله با مخاطره‌های زیست‌محیطی. اضطراب اقلیمی تحت تأثیر عوامل مختلفی همچون سن، میزان تحصیلات، آگاهی زیست‌محیطی، احساس عاملیت یا ناتوانی، سطح درگیری عاطفی با طبیعت و تجارب شخصی از فجایع اقلیمی قرار دارد. با این حال، درک عمومی جوامع از تهدیدات اقلیمی هنوز هم به‌شدت محدود و گنگ است. سوگیری‌هایی مانند سوگیری خوش‌بینی، سوگیری فضایی و زمانی و عادی‌سازی تدریجی تهدیدها سبب شده‌اند که بسیاری از افراد شدت مسئله را باور نکنند یا واکنش مؤثری به آن نشان ندهند. افزون‌بر این، مفهوم «تغییرات اقلیمی» اغلب برای ذهن انسان بیش از حد انتزاعی و غیرملموس است: پدیده‌ای تدریجی، بدون دشمن مشخص و بدون «پایان» قابل تصور. همین ویژگی‌ها سبب می‌شوند که مغز انسان به‌شکل طبیعی نتواند آن را مانند تهدیدی فوری پردازش کند. در این میان، کارزارهای آگاهی‌بخشی در حوزۀ محیط زیست که اغلب مبتنی بر پیام‌های هشداردهنده یا فاجعه‌محور بوده‌اند، نتوانسته‌اند تغییرات پایداری در رفتار عمومی ایجاد کنند. دلایلی مانند ترس‌افکنی، القای احساس ناتوانی فردی، یا ندادن راهکارهای عملی و واقع‌بینانه سبب شده‌اند که این پیام‌ها در بلندمدت اثر معکوس بگذارند و به نوعی انکار منجر شوند. بنابراین، اکنون نیازمند روش‌های نوین‌تری برای برقراری ارتباط مؤثر با عموم دربارۀ تغییرات اقلیمی هستیم؛ روش‌هایی که به‌جای ترساندن صرف، بر ایجاد احساس توانمندی، تعلق، معنا و مسئولیت مشترک تمرکز کنند. در عین حال، نباید از انتقاداتی که به مفهوم تغییرات اقلیمی وارد شده غافل بود. برخی گروه‌ها یا جریان‌های فکری، نظریۀ تغییرات اقلیمی را سیاسی، جهت‌دار یا اغراق‌آمیز تلقی می‌کنند. این نوع بی‌اعتمادی، به‌ویژه در بسترهایی که تجربۀ تاریخی استثمار، استعمار یا تحمیل قدرت وجود دارد، می‌تواند به مقاومت در برابر پیام‌های علمی و افزایش تردید عمومی منجر شود. با توجه به شدت و گسترش جهانی اضطراب اقلیمی، این موضوع نیازمند توجه جدی در حوزه‌های بالینی، پژوهشی و سیاستگذاری است. درک بهتر این پدیده می‌تواند به طراحی مداخلات روان‌شناختی، آموزش‌های اجتماعی و سیاست‌های عمومی مؤثر در جهت افزایش تاب‌آوری روانی افراد و جوامع کمک کند.
Amoah, A., & Addoah, T. (2021). Does environmental knowledge drive pro-environmental behaviour in developing countries? Evidence from households in Ghana. Environment, Development and Sustainability, 23(2), 2719-2738.
Andersen, Z. J., Zhang, J., Jørgensen, J. T., Samoli, E., Liu, S., Chen, J., ... & Lim, Y. H. (2022). Long-term exposure to air pollution and mortality from dementia, psychiatric disorders, and suicide in a large pooled European cohort: ELAPSE study. Environment international, 170, 107581.
Beattie, G., & McGuire, L. (2018). The psychology of climate change. Routledge. https://doi.org/10.4324/9781351051828
Boncu, Ș., Prundeanu, O., Holman, A. C., & Popușoi, S. A. (2022). Believing in or denying climate change for questionable reasons: Generic conspiracist beliefs, personality, and climate change perceptions of Romanian university students. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(24), 17038.
Broska, L. H. (2021). It’s all about community: On the interplay of social capital, social needs, and environmental concern in sustainable community action. Energy Research & Social Science, 79, 102165.
Clayton, S., & Karazsia, B. T. (2020). Development and validation of a measure of climate change anxiety. Journal of environmental psychology, 69, 101434.
Dodds, J. (2021). The psychology of climate anxiety. BJPsych bulletin, 45(4), 222-226.
Freminot, K., Major-Smith, K., Northstone, K., Halstead, I., & Major-Smith, D. (2024). Associations between Big-5 personality traits, cognitive ability, and climate beliefs and behaviours: Results from a longitudinal UK birth cohort. Europe's Journal of Psychology, 20(4), 288.
Ghazanfarpor, H., Pourkhosravani, M., & Mahmoodi Mohammadabadi, T. (2024). Co-citation analysis of the concepts of hazard, human and environment from 1985 to 2020. Environmental Management Hazards, 10(4), 309-324.
Hajilou, F., & Rostami, M. (2023). The Exploration of factors related to social responsibility in the risk society. Environmental Management Hazards, 10(1), 29-41.
Heinz, A., & Brandt, L. (2024). Climate change and mental health: direct, indirect, and intersectional effects. The Lancet Regional Health–Europe, 43.
Leviston, Z., & Walker, I. (2012). Beliefs and denials about climate change: An Australian perspective. Ecopsychology, 4(4), 277-285.
Lübke, C. (2022). Socioeconomic roots of climate change denial and uncertainty among the European population. European Sociological Review, 38(1), 153-168.
Moghimi, E. (2024). A new approach to environmental hazards and sustainable development for Iran. Environmental Management Hazards, 11(1), 73-84.
Monday, I. F., & Sunday, I. E. (2020). Climate change attitudes, beliefs and intentions among young adults in an institution of higher learning: Does personality matter. J. Criminol. Sociol, 9, 446-455.
Nejatisafa, A. A., Sharafi, E., Motamed, M., Mohammadjafari, A., Etesam, F., Shahmansouri, N., ... & Noorbala, A. A. (2022). Persian translation and cultural adaptation of mini international neuropsychiatric interview and its psychometric properties. Archives of Iranian Medicine, 25(5), 294-299.
Ojala M, Cunsolo A, Ogunbode CA, Middleton J. (2021). Anxiety, worry, and grief in a time of environmental and climate crisis: A narrative review. Annual review of environment and resources. 18;46(1), 35-58.
Ogunbode, C. A., Doran, R., Hanss, D., Ojala, M., Salmela-Aro, K., van den Broek, K. L., ... & Karasu, M. (2022). Climate anxiety, wellbeing and pro-environmental action: correlates of negative emotional responses to climate change in 32 countries. Journal of Environmental Psychology, 84, 101887.
Perry, G. L., Richardson, S. J., Harré, N., Hodges, D., Lyver, P. O. B., Maseyk, F. J., ... & Brower, A. (2021). Evaluating the role of social norms in fostering pro-environmental behaviors. Frontiers in Environmental Science, 9, 620125.
Pihkala P. (2020). Anxiety and the ecological crisis: An analysis of eco-anxiety and climate anxiety. Sustainability.12(19):7836.
Radua, J., De Prisco, M., Oliva, V., Fico, G., Vieta, E., & Fusar‐Poli, P. (2024). Impact of air pollution and climate change on mental health outcomes: an umbrella review of global evidence. World Psychiatry, 23(2), 244-256.
Sangervo, J., Jylhä, K. M., & Pihkala, P. (2022). Climate anxiety: Conceptual considerations, and connections with climate hope and action. Global Environmental Change, 76, 102569.
Sofield, C. E., Anderton, R. S., & Gorecki, A. M. (2024). Mind over microplastics: exploring microplastic-induced gut disruption and gut-brain-axis consequences. Current issues in molecular biology, 46(5), 4186-4202.
Sparkman, G., Howe, L., & Walton, G. (2020). How social norms are often a barrier to addressing climate change but can be part of the solution. Behavioural Public Policy, 5 (4), 528–555.
Wan, Q., & Du, W. (2022). Social capital, environmental knowledge, and pro-environmental behavior. International Journal of Environmental Research and Public Health, 19(3), 1443.
Whitmarsh, L., Player, L., Jiongco, A., James, M., Williams, M., Marks, E., & Kennedy-Williams, P. (2022). Climate anxiety: What predicts it and how is it related to climate action?. Journal of Environmental Psychology, 83, 101866.
Weckroth M, Ala-Mantila S. (2022). Socioeconomic geography of climate change views in Europe. Global Environmental Change. 1;72,102453.
)