تحلیل زمین‌شناختی و مورفوتکتونیکی زمین‌لغزش‌ها (منطقۀ پژوهش: حوضه‌های زهکشی تنگ حمام و الوند در شهرستان سرپل ذهاب)

نوع مقاله : پژوهشی بنیادی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی

2 دانشیار گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی

3 استاد گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی

4 دانشیار گروه حوضه‌های رسوبی و نفت، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی

10.22059/jhsci.2025.400930.892

چکیده

زمین‌لغزش‌ یکی از فرایندهای ناپایدار دامنه‌ای است که تأثیر مهمی در تغییر شکل چشم‌اندازهای کوهستانی دارد و با ایجاد تغییر در توپوگرافی و تخریب زیرساخت‌ها، چالشی جدی در مدیریت محیطی به شمار می‌رود. در این پژوهش، به‌منظور ارزیابی پراکندگی زمین‌لغزش‌ها و ارتباط آنها با مورفوتکتونیک، دو حوضۀ تنگ حمام و الوند (سرپل ذهاب) در زاگرس چین‌خورده بررسی شدند. با استفاده از پژوهش‌های میدانی و تصاویر ماهواره‌ای موجود در نرم‌افزار google earth، در مجموع 65 رخداد زمین‌لغزش شناسایی شد و نسبت مساحت زمین‌لغزش به مساحت حوضه (LA) و تراکم زمین‌لغزش (LD) در حوضه‌ها به دست آمد. سپس با بهره‌گیری از شاخص‌های مورفوتکتونیکی مانند انتگرال هیپسومتری (Hi)، نسبت عرض کف دره به ارتفاع (Vf)، عدم تقارن حوضه (Af)، شکل حوضه (Bs)، گرادیان طولی رودخانه (SL)، سینوسیتۀ جبهۀ کوهستان (Smf) و شاخص فعالیت نسبی تکتونیکی (Iat)، وضعیت زمین‌ساختی حوضه‌ها ارزیابی شد. همچنین عوامل مؤثر در وقوع زمین‌لغزش‌ها شامل فاصله از گسل‌ها، فاصله از کانون سطحی زمین‌لرزه‌ها، میزان شیب و لیتولوژی و ارتباط کمی و کیفی آنها با گستردگی و فراوانی زمین‌لغزش‌ها بررسی شد. تحلیل‌های مکانی شاخص‌های مورفوتکتونیکی و شاخص فعالیت نسبی تکتونیکی نشان داد که از نظر تکتونیکی، هر دو حوضۀ تنگ حمام و الوند به‌ترتیب با مقادیر 33/2 و 2، دارای فعالیت متوسط هستند. نسبت درصد مساحت زمین‌لغزش به مساحت کل حوضه در حوضۀ تنگ حمام 69/23 درصد و در حوضۀ الوند 54/0 درصد است. بررسی پراکندگی زمین‌لغزش‌ها نسبت  به گسل‌های فعال و کانون‌های زمین‌لرزه نیز نشان داد که بیش از 97 درصد زمین‌لغزش‌ها در فاصلۀ کمتر از ۲ کیلومتری گسل‌های فعال و بیش از ۹5 درصد آنها در نزدیکی کانون‌های سطحی زمین‌لرزه قرار دارند. یافته‌ها همچنین نشان می‌دهند که شیب یکی از عوامل مؤثر در وقوع زمین‌لغزش‌هاست و بیشترین تراکم زمین‌لغزش‌ها در بازۀ ۱۵ تا ۳۰ درجه مشاهده شده است. از نظر زمین‌شناسی، بیشتر زمین‌لغزش‌ها در سازندهای سست و کم‌مقاومت مانند امیران، پابده و آبرفت‌های جدید رخ داده‌اند. همچنین وجود تناوب لایه‌های سخت آسماری روی لایه‎‌های سست و نرم مانند پایده، به‌ویژه در حوضۀ الوند و دامنۀ کوه شاه‌نشین در حوضۀ تنگ حمام موجب تشدید ناپایداری‌ها و وقوع زمین‌لغزش شده است. در مجموع، منطقۀ پژوهش دارای فعالیت تکتونیکی متوسط با ناهمگنی ساختاری چشمگیر است. این شرایط، به‌‌ویژه در نواحی‌ای که همزمان تحت تأثیر لیتولوژی، فعالیت گسل، زمین‌لرزه، شیب و ویژگی‌های مورفومتری قرار دارند، سبب افزایش وقوع زمین‌لغزش‌ها می‌شود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • آقانباتی، سیدعلی (1383). زمین‌شناسی ایران. تهران: سازمان زمین‌شناسی کشور.
  • جباری، ندا؛ ثروتی، محمدرضا؛ و حسین‌زاده، محمد‌مهدی (1391). مطالعۀ مورفوتکتونیک فعال حوضۀ آبخیز حصارک (شمال غرب تهران) با استفاده از شاخص‌های تکتونیک. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 1(2)، 17-34.
  • رمضانی، بهمن؛ و ابراهیمی، هدی (1388). زمین‌لغزش و راهکارهای تثبیت آن. فصلنامۀ جغرافیایی آمایش، (7)، 110-118.
  • شریعت جعفری، محسن (1376). زمین‌لغزش (مبانی و اصول پایداری شیب‌های طبیعی). سازه.
  • شعاعی، ضیاءالدین (1394). زمین‌لغزش‌ها: شناخت، ارزیابی و کنترل. سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور.
  • شیرانی، کورش؛ و خوش‌باطن، محبوبه (1395). بررسی و پایش زمین‌لغزش فعال با استفاده از روش تداخل‌سنجی تفاضلی راداری (مطالعۀ موردی: زمین‌لغزش نقل، سمیرم). کواترنری ایران، 3(1)، 53-65.
  • صبوری، سعیدمحمد؛ حاجی‌علی‌بیگی، حسین؛ طالبیان، مرتضی؛ و فتاحی، مرتضی (1400). بررسی ارتباط فراوانی رخداد زمین‌لغزش با تکتونیک فعال در منطقۀ شمال قزوین. منابع طبیعی ایران، 74(2)، 423-436.
  • صفاری، امیر؛ یمانی، مجتبی؛ کرم، عبدالامیر؛ و کرمی، پریوش (1397). تأثیرات مورفوژنتیکی تکتونیک فعال بر زمین‌لغزش در حوضۀ جاجرود. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 7(3)، 117-135.
  • کیانی، طیبه؛ ندیم، هیراد؛ و غفورپور عنبران، پرستو (1399). بررسی ویژگی‌های زمین‌ساخت فعال در گسترۀ رودبار با نگرش ویژه بر زمین‌لغزش‌های منطقه. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 7(1). 65-88.
  • مقیمی، ابراهیم؛ علوی‌پناه، سیدکاظم؛ و جعفری، تیمور (1387). ارزیابی و پهنه‌بندی عوامل مؤثر در وقوع زمین‌لغزش دامنه‌های شمالی آلاداغ (مطالعۀ موردی: حوضۀ زهکشی چناران در استان خراسان شمالی).پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، 64، 53-75.
  • منصوری، رضا؛ و صفاری، امیر (1394). تحلیل فعالیت زمین‌ساختی حوضۀ آبخیز فرحزاد از طریق شاخص‌های ژئومورفیک. اطلاعات جغرافیایی (سپهر)، 24(95)، 93-105.
  • مهرپویا، محمدرضا؛ و قویمی‌پناه، محمد‌حسین (1404). شناسایی عوامل مؤثر و پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش با استفاده از روش حداکثر آنتروپی (مطالعه موردی: حوزۀ آبخیز چالوس).مدل‌سازی و مدیریت آب و خاک، 5(1)، 247-264.
  • میرنظری، جواد؛ شهابی، هیمن؛ و خضری، سعید (1391). ارزیابی و پهنه‌بندی خطر زمین‌لغزش با استفاده از مدل AHP و عملگرهای منطق فازی در حوضۀ آبریز پشت تنگ سرپل ذهاب (استان کرمانشاه). جغرافیا و توسعه، 12(37)، 53-70.
  • ناصری، فروزان؛ بهرامی، شهرام؛ صالحی‌پور میلانی، علیرضا؛ و احتشامی معین‌آبادی، محسن (1404). ارزیابی پراکندگی و ارتباط زمین‌لغزش‌های گسترۀ ایلام- مهران با زمین‌ساخت و شاخص‌های ژئومورفولوژی. پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمّی.
  • نوحه‌گر، احمد؛ خورانی، اسدالله؛ و تمسکی، احسان (1392). تحلیل اقلیمی گردوغبار معلق در ایستگاه هواشناسی سرپل ذهاب (1986-2009). جغرافیا و مخاطرات محیطی، 2(6)، 89-102.
  • یمانی، مجتبی؛ محمدی، احمد؛ و نگهبان، سعید (1389). پهنه‎بندی زمین‌لغزش در حوضۀ آبخیز تنکابن با استفاده از مدل‌های کمی. جغرافیا و توسعه، 8(19)، 83-98.
  • Ayalew, L., & Yamagishi, H. (2005). The application of GIS-based logistic regression for landslide susceptibility mapping in the Kakuda-Yahiko Mountains, Central Japan. Geomorphology, 65(1-2), 15-31.
  • Conforti, M., & Ietto, F. (2020). Influence of tectonics and morphometric features on the landslide distribution: a case study from the Mesima Basin (Calabria, South Italy). Journal of Earth Science, 31(2), 393-409.
  • Cruden, D. (1991). A simple definition of a landslide. Bulletin of Engineering Geology & the Environment, 43(1).
  • Ehteshami-Moinabadi, M. (2022). Properties of fault zones and their influences on rainfall-induced landslides, examples from Alborz and Zagros ranges. Environmental Earth Sciences, 81(5), 168.
  • El Hamdouni, R., Irigaray, C., Fernandez, T., Chacón, J., & Keller, E. A. (2008). Assessment of relative active tectonics, southwest border of the Sierra Nevada (southern Spain). Geomorphology, 96(1-2), 150-173.
  • El Hamdouni, R., Irrigaria, C., Fernandez, T., Fernandez, P., Jimenez, J., & Chacon, J. (2006). Active tectonics as determinant factor in GIS landslides susceptibility mapping: application to the SW border of Sierra Nevada (Granada, Spain). In Geophysical Research Abstracts(Vol. 8, p. 03154).
  • Geertsema, M., Highland, L., & Vaugeouis, L. (2009). Environmental impact of landslides. Landslides–disaster risk reduction, 589-607.
  • Huang, Y., Tyata, U., Liang, D., Gao, Y., & Yang, Q. (2025). Considering tectonic uplift in landslide susceptibility assessment using MaxEnt model: a case study of Trishuli River watershed. Environmental Earth Sciences, 84(7), 181.
  • Islah, M; Zareshahi, H; Malekzadeh Bafghi, Sh; Hassanabadi, A. (2015). Landslide investigation using radar images, tacheometry and GPS. 22nd National Geomatics Conference and Exhibition.
  • Jamir, I., Gupta, V., Thong, G. T., & Kumar, V. (2020). Litho-tectonic and precipitation implications on landslides, Yamuna valley, NW Himalaya. Physical Geography, 41(4), 365-388.
  • Jibson, R. W., Harp, E. L., & Michael, J. A. (2000). A method for producing digital probabilistic seismic landslide hazard maps. Engineering geology, 58(3-4), 271-289.
  • Keefer, D.K., 1984. Landslides caused by earthquakes. Bulletin of the Geological Society of America.
  • Peck, R. B. (1969). Advantages and limitations of the observational method in applied soil mechanics. Geotechnique, 19(2), 171-187.
  • Sahraei, H., Ehteshami-Moinabadi, M., & Alavi, S. A. (2023). Variation of seismicity parameters and its link to tectonic features of the central portion of the Zagros Fold-Thrust Belt, Iran. Geol Carpathica, 74(4), 355-369.
  • Thakur, M., Kumar, N., Dhiman, R. K., & Malik, J. N. (2023). Geological and geotechnical investigations of the Sataun landslide along the Active Sirmauri Tal Fault, Sataun, Northwestern Himalaya, India. Landslides, 1-19.
  • Varnes, D. J. (1958). Landslide types and processes. Landslides and engineering practice, 24, 20-47.
  • Wu, H., Cui, S., Pei, X., Huang, R., He, L., & Guo, J. (2022). Earthquake-induced landslide erosion coupled to tectonics and river incision, and effects of ground motion on coupled patterns. CATENA, 216, 106334.
مدیریت مخاطرات محیطی
دوره 12، شماره 2
تیر 1404
صفحه 117-133

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار