الگوی پارادایمی ریسک فرونشست زمین با رویکرد توسعه‌محور در مدیریت منابع آب

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 استادیار پژوهشی، بخش تحقیقات حفاظت خاک و آبخیزداری، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان زنجان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، زنجان، ایران

2 محقق بخش تحقیقات اقتصادی- اجتماعی و ترویجی، مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی زنجان، سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، زنجان، ایران

10.22059/jhsci.2025.398222.887

چکیده

هدف: فرونشست زمین در مناطق خشک ایران، ناشی از برداشت بی‌رویۀ آب زیرزمینی، تغییرات کاربری اراضی، ضعف حکمرانی آب و تغییرات اقلیمی، امنیت منابع آب و زیرساخت‌ها را تهدید می‌کند. این پژوهش با رویکرد داده‌بنیاد، اولین مدل پارادایمی کیفی فرونشست در زنجان را با تأکید بر ضعف حکمرانی آب و رویکرد توسعه‌محور ارائه می‌دهد. این مدل، با ادغام ابعاد مدیریتی و انسانی و پیشنهاد راهبردهای عملی مبتنی بر مشارکت محلی، پایداری منابع آب را تقویت می‌کند.
روش پژوهش: این پژوهش با رویکرد کیفی و مبتنی بر روش نظریۀ داده‌بنیاد انجام گرفت. جامعۀ آماری شامل خبرگان و متخصصان حوزۀ فرونشست و مدیریت منابع آب در استان زنجان بود که از میان آنها ۱۸ نفر به‌صورت هدفمند انتخاب شدند. داده‌ها از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختارمند گردآوری شد و تحلیل کیفی با استفاده از نرم‌افزار MAXQDA نسخۀ ۱۸ و براساس مدل پارادایمی شامل شرایط علّی، مداخله‌گر و زمینه‌ای صورت گرفت.
یافته‌ها: نتایج تحقیق نشان داد که فرونشست زمین ناشی از برهم‌کنش پیچیده مجموعه‌ای از عوامل است. عوامل علّی شامل برداشت بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی، نبود برنامه‌ریزی تلفیقی در مدیریت آب و ضعف در اجرای قوانین است. عوامل مداخله‌گر شامل شرایط اقلیمی متغیر، ویژگی‌های زمین‌شناسی و فشارهای اقتصادی- اجتماعی مانند بیکاری در مناطق روستایی و قیمت کم آب زیرزمینی است. عوامل زمینه‌ای مانند ساختار حکمرانی ناپایدار، ناهماهنگی دستگاه‌ها، مشارکت کم جوامع محلی و زیرساخت‌های ناکافی نیز زمینه‌ساز تسریع و گسترش این پدیده شده‌اند.
نتیجه‌گیری: یافته‌ها نشان می‌دهد که مدیریت فرونشست تنها با رویکردی جامع و هماهنگ در چارچوب مدیریت پایدار منابع آب امکان‌پذیر است. نوآوری این پژوهش در معرفی نخستین مدل پارادایمی کیفی فرونشست در زنجان با تمرکز بر حکمرانی آب و رویکرد توسعه‌محور است که با ادغام ابعاد انسانی و مدیریتی در کنار عوامل طبیعی، راهبردهای عملی مبتنی بر مشارکت محلی را پیشنهاد می‌کند. این دستاورد می‌تواند مبنایی برای طراحی سیاست‌ها و اقدامات پیشگیرانه در سطح ملی و منطقه‌ای باشد.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • افسری، عبدالحمید؛ حاجی ناصری، سعید؛ فاضلی، محمد؛ و فیرحی، داود (1396). مدل داده‌بنیاد بررسی جامعه‌شناختی حکمرانی آب در بحران دریاچه‌ی ارومیه. مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، 7(25)، 53-72.
  • اکبریان، مرتضی؛ و قهرودی‌تالی، منیژه (1403). تحلیل محیطی فرونشست زمین در دشت اسدآباد همدان و مخاطرات آن.مدیریت مخاطرات محیطی، 11(1)، 57-72.
  • تورانی، مرجان؛ آق‌اتابای، مریم؛ و روستایی، مه‌آسا (1397). مطالعه فرونشست در شهر گرگان با استفاده از روش تداخل‌سنجی راداری. آمایش جغرافیایی فضا، 8 (27)، 117-128.
  • خواجه، محمد؛ چوقی، بایرام‌کمکی؛ رضایی، محسن؛ بردی‌شیخ، واحد؛ و عبادی، لادن (1403). ارزیابی و مدل‌سازی مکانی خطر فرونشست زمین با استفاده از مدل LiCSBAS و الگوریتم جنگل تصادفی (مطالعۀ موردی: دشت مرودشت-خرامه). علوم آب و خاک،. 28(2)، 97-120.
  • رنجبرباروق، زهرا؛ و فتح‌اله‌زاده، محمد (1402). بررسی ارتباط فرونشست زمین و تغییرات تراز آب زیرزمینی با استفاده از تداخل‌سنجی راداری (مطالعۀ موردی: شهر مشهد). پژوهش‌های ژئومورفولوژی کمی، 12(2)، 214-229.
  • عبداللهی، زهرا (1404). ارزیابی فرونشست زمین در دشت زنجان و ابهر با تأکید بر خصوصیات هیدروژئولوژی آبخوان (بررسی آسیب‌ها و ارائه راهکارها). طرح تحقیقاتی، مرکز تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی و منابع طبیعی زنجان.
  • علی‌بابایی، یحیی (1397). مکس‌کیودا ۱۱ (هنر تحلیل متن)، تهران: علمی و فرهنگی کاتب.
  • قاضی، محمودرضا؛ و طالعی حور، رهبر (1403). دلایل و پیامدهای بحران آب در ایران: ارائۀ یک روش نظریه‌پردازی داده‌بنیاد. راهبرد، 33(3)، 1-12.
  • قهرودی تالی، منیژه؛ علی‌نوری، خدیجه؛ و ریوندی، هما (1400). تحلیل عوامل مؤثر بر فرونشست در دشت سبزوار. اطلاعات جغرافیایی سپهر، 30(117)، 165-180.
  • نژادحسینی، رقیه؛ مقیمی، ابراهیم؛ گورابی، ابوالقاسم؛ حسینی، موسی؛ و جعفربیگلو، منصور (1403). ارزیابی فرونشست زمین در منطقۀ تخت جمشید و مخاطرات آن.مدیریت مخاطرات محیطی، 11(3)، 225-242.
  • Bagheri-Gavkosh, M., Hosseini, , Ataie-Ashtiani, B., Sohani, Y., Ebrahimian, H., Morovat, F., & Ashrafi, S. (2021). Land subsidence: A global challenge. Science of the Total Environment, 778, 146193.
  • Braun, V., & Clarke, V. (2021). Thematic analysis: A practical guide, SAGE Publications.
  • Charmaz, K. (2014). Constructing grounded theory, SAGE Publications.
  • Chen, M., Tomás, R., Li, Z., Motagh, M., Li, T., Hu, L., Gong, H., Li, X., Yu, J., & Gong, X. (2016). Imaging land subsidence induced by groundwater extraction in Beijing (China) using satellite radar interferometry. Remote Sensing, 8(6), 468.
  • Corbin, J., & Strauss, A. (2014). Basics of qualitative research: Techniques and procedures for developing grounded theory, SAGE Publications.
  • Galloway, D., & Burbey, T. (2011). Review: Regional land subsidence accompanying groundwater extraction. Hydrogeology Journal, 19(8), 1459–1486.
  • Guo, H., Hao, A., Li, W., Zang, X., Wang, Y., Zhu, J., Wang, L., & Chen, Y. (2022). Frontiers in Environmental Science, 10, 1053362.
  • Herrera-García, G., Ezquerro, , Tomás, R., Béjar-Pizarro, M., López-Vinielles, J., Rossi, M., Mateos, Rosa M.; & others (2021). Mapping the global threat of land subsidence. Science, 371(6524), 34–36.Kuckartz, U., & Rädiker, S. (2019). Analyzing qualitative data with MAXQDA, Springer.
  • Liu, Y., Huang, H., Liu, Y., & Bi, H.  (2016). Linking land subsidence over the Yellow River Delta, China, to hydrocarbon exploitation using multi-temporal InSAR. Natural Hazards, 84(1), 271–291.
  • Motagh, M., Djamour, Y., Walter, T., Wetzel, H., Zschau, J., & Arabi, S. (2007). Land subsidence in Mashhad Valley, Northeast Iran: Results from InSAR, levelling and GPS. Geophysical Journal International, 168(2), 518–526.
  • Patton, Q. (2014). Qualitative research & evaluation methods: Integrating theory and practice, SAGE Publications.
  • Poland, J. (1984). Guidebook to studies of land subsidence due to ground-water withdrawal. UNESCO.
  • Ray Biswas, R., Raj, S., Yeboah, G., & Rahman, A. (2023). Urban water security: Water supply and demand management strategies in the face of climate change. Urban Water Journal, 20(6), 723–737.
  • Shirzaei, M., Freymueller, J., Törnqvist, T., Galloway, D., Dura, T., & Minderhoud, P. (2021). Measuring, modelling and projecting coastal land subsidence. Nature Reviews Earth & Environment, 2(1), 40–58.
  • United States Geological Survey (2024). Land subsidence in the United States: Geological Survey, Circular 1182. U.S. Geological Survey, Reston, VA.
  • Yi, X.,Wang, L., Ci, H, Wang, R., Yang, H., & Yan, Z. (2025). Monitoring of land subsidence and analysis of impact factors in the Tianshan North Slope urban agglomeration. Land, 14(1), 202.
  • Zhou, C., Gong, H., Chen, B., Li, J., Gao, M., Zhu, F., Chen, W., & Liang, Y. (2017). InSAR time-series analysis of land subsidence under different land use types in the Eastern Beijing Plain, China. Remote Sensing, 9(4), 380.
مدیریت مخاطرات محیطی
دوره 12، شماره 2
تیر 1404
صفحه 153-165

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار