1
گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
2
پژوهشگر پسادکتری آب‌و‌هواشناسی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ علوم اجتماعی، دانشگاه محقق اردبیلی، اردبیل، ایران
10.22059/jhsci.2025.399370.889
چکیده
هدف: هدف این پژوهش، بررسی باد و پدیدۀ نوظهور توفان گردوغبار دشت اردبیل طی دورۀ 19 ساله (2018-2000) با تمرکز بر تحلیل آماری، شناسایی کانون‌های محلی مؤثر در وقوع این رخداد و ارائۀ راهکارهای عملی برای کاهش آثار آن است. روش پژوهش: در این پژوهش از داده‌های سه‌ساعته سمت و سرعت باد ایستگاه هواشناسی اردبیل و کدهای وضعیت حاضر (کدهای 06، 07، 08، 09، 30، 31، 32، 33، 34 و 35) همراه با شاخص غلظت ستونی تودۀ گردوغبار جوی (DCMD)، تحلیل واریانس و آزمون LSD برای شناسایی اثر کانون محلی در وقوع یا تشدید رخداد گردوغبار استفاده شد. یافته‌ها: یافته‌ها نشان داد که باد غالب سالانه، شرقی (۱۲ درصد فراوانی) و میانگین سرعت باد، 8/3 متر بر ثانیه (با احتساب بادهای آرام) و 3/6 متر بر ثانیه (بدون احتساب بادهای آرام) است. بیشینۀ سرعت باد در ژانویه رخ داد. بررسی رخداد گردوغبار در دشت اردبیل بیانگر روند افزایش فراوانی این پدیده است که بیشینۀ آن در سال‌های 2011 و 2013 (25 روز) ثبت شده است. بیشترین میانگین ماهانه (2/1 روز) مربوط به مارس است. مطابق گل‌توفان گردوغبار، جهت ورود گردوغبار به دشت اردبیل در مقیاس سالانه، جنوب غربی، در ماه‌های گرم (ژوئن تا اوت)، شمال شرقی، در سپتامبر، دوگانه (جنوب غربی و شمال شرقی) و در بقیۀ ماه‌ها اغلب جنوب غربی است. نتیجه‌گیری: نتایج حاکی از غلبۀ منشأ محلی توفان‌ها بود که با فراوانی زیاد کد ۰۷ (۲۳۹ مورد در مقابل ۶۱ مورد کد ۰۶)، مقادیر بیشتر DCMD در اردبیل نسبت به مناطق همجوار (سرعین، سراب، میانه، مشکین‌شهر، نیر و خلخال) و نتایج آماری معنادار تأیید شد. کانون محلی مؤثر، منطقۀ آغبلاغ مصطفی‌خان شناسایی شد. کانون محلی آغبلاغ مصطفی‌خان به‌ویژه در ماه‌های گرم اثر مهمی داشت. راهکارهای پیشنهادی شامل مدیریت کانون محلی، ایجاد بادشکن طبیعی و مصنوعی، پایش مستمر کیفیت هوا و ضرورت توجه به همکاری‌های منطقه‌ای است.
اصغری سراسکانرود، صیاد؛ و زینالی، بتول (1393). تحلیل و پهنه‌بندی فراوانی فصلی توفان‌های گردوغباری ایران به‌منظور کاهش مخاطرات. مدیریت مخاطرات محیطی، 1(2)، 239-217. https://doi.org/10.22059/jhsci.2014.53122
سبحانی، بهروز؛ و عالی جهان، مهدی (1403). استخراج و تحلیل الگوهای سینوپتیک و پایش منشأ و مسیر عبور توفان‌های گردوغبار مطالعه موردی: استان اردبیل، ایران. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 24(73)، 136-115. http://dx.doi.org/10.61186/jgs.24.73.137
فرحبخش، ملودی؛ علیجانی، بهلول؛ و فتاحی، ابراهیم (1394). تحلیل سینوپتیکی مخاطره گردوغبار (10 تا 12 مرداد 1392) در ایران. مدیریت مخاطرات محیطی، 2(1): 20-5. https://doi.org/10.22059/jhsci.2015.53918
قدم‌خیر، محمدصادق؛ برنا، رضا؛ مرشدی، جعفر؛ و قربانیان، جبراییل (1403). آشکارسازی نقش تغییرات پوشش گیاهی و رطوبت خاک در توزیع درون سالی رخدادهای گردوغبار استان خوزستان. پژوهش‌های تغییرات آب و هوایی، 17، 30-18. https://doi.org/10.30488/ccr.2024.422066.1168
کاتورانی، شلیر؛ احمدی، محمود؛ و داداشی رودباری، عباسعلی (1403). بررسی پراکنش فضایی و روند ذرات گردوغبار در غرب آسیا و ارتباط آن با تغییرات کاربری اراضی. تحقیقات آب و خاک ایران، 55(8)،1432-1415. https://doi.org/10.22059/ijswr.2024.374563.669685
کرمی، سارا؛ قصابی، زهرا؛ و مرادی، محمد (1403). تحلیل سامانه‌های مؤثر بر رخداد هم‌زمان بارش و گردوخاک در غرب آسیا (5 تا 10 ماه مه 2024). نیوار، 48(127-126)، 168-151. https://doi.org/10.30467/nivar.2024.461752.1294
محمدپور، کاوه؛ خورشیددوست، علی‌محمد؛ و احمدی، گونا (1403). ارزیابی داده‌های زمینی و تصاویر ماهواره‌ای در تحلیل گردوغبارهای نیمه غربی ایران. تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، 11(2)، 16-1. http://dx.doi.org/10.61186/jsaeh.11.2.1
وطن‌پرست قلعه‌جوق، فاطمه؛ صلاحی، برومند؛ و زینالی، بتول (1404). بررسی نقش نوسان مادن-جولیان بر فراوانی رخداد توفان‌های گردوغبار استان خوزستان و ردیابی مسیرهای ورود گردوغبار به آن. تحقیقات کاربردی علوم جغرافیایی، 25(77)، 217-198. http://dx.doi.org/10.61186/jgs.25.77.18
هژبرپور، قاسم؛ محمدی، سیاوش؛ اکبرنیا، علی؛ و احدی، مهیا (1394). تحلیل سینوپتیکی و آماری پدیدۀ گردوغبار شهر اردبیل، پنجمین کنفرانس منطقه‌ای تغییر اقلیم، تهران.
یاراحمدی، داریوش؛ نصیری، بهروز؛ خوش‌کیش، اسدالله؛ و نیکبخت، حاتم (1393). تأثیر نوسانات آب‌و‌هوایی بر رخداد پدیدۀ گردوغبار (مطالعه موردی: گردوغبارهای غرب جنوب غرب ایران). مهندسی اکوسیستم بیابان، 3(5)، 28-19.
Alizadeh, F., Falahatkar, S., Afzali, A., Mousavi, S. M.(2025). Detection of internal dust storm centers and their transport and dispersion modelling in southwestern Iran. Acta Geophys. 73, 4813–4829. https://doi.org/10.1007/s11600-025-01557-x
Asghari Sareskanrood, S. and Zeinali, B. (2014). Analyzing and Mapping of Dust Storms Seasonal Frequency over Iran for Hazards Reduction. Environmental Management Hazards, 1(2), 217-239. (in Persion) https://doi.org/10.22059/jhsci.2014.53122
Attiya, A. A., Jones, B. G. (2024). A Huge Dust Storm Influenced Air Quality on 16 May 2022 in Baghdad City, Iraq; Tracked Using Remote Sensing Techniques and Meteorological Data. IOP Conference Series: Earth and Environmental Science. 1371(2):022036. http://dx.doi.org/10.1088/1755-1315/1371/2/022036
Bilal, M., Nichol, J. E., Nazeer, M. (2016). Validation of Aqua-MODIS C051 and C006 operational aerosol products using AERONET measurements over Pakistan. IEEE Journal of Selected Topics in Applied Earth Observations and Remote Sensing, 9(5), 2074-2080. https://doi.org/10.1109/JSTARS.2015.2481460
Faith, W., Atkisson, Jr. (1972). Meteorology (pp. 30-59) in Air Pollution, Wiley Interscience, NY.
Farahbakhsh, M., Alijani, B. & Fattahi, E. (2015). Synoptic analysis of Iran dust storm hazard (July 30 to August 2, 2012). Environmental Management Hazards, 2(1), 5-20. (in Persion) https://doi.org/10.22059/jhsci.2015.53918
Gao, T., Han, J., Wang, Y., Pei, H., & Lu, S. (2012). Impacts of climate abnormality on remarkable dust storm increase of the Hunshdak Sandy Lands in northern China during 2001–2008. Meteorological Applications, 19(3), 265-278. https://doi.org/10.1002/met.251
Ghadamkheir, M. S., Borna, R., Morshedi, J. & Ghorbanian, J. (2025). Revealing the role of changes in vegetation cover and soil moisture in the annual distribution of dust events in Khuzestan province. Climate Change Research, 5(17), 17-30. (in Persion) https://doi.org/10.30488/ccr.2024.422066.1168
Ghomeshion, M., Vali, A. A., Ranjbar Fordoei, A., Mousavi, H. (2022). Investigating the effect of land cover on dust spatial distribution in Southern Khuzestan province. ECOPERSIA. 3(10), 179-189. https://ecopersia.modares.ac.ir/article-24-57777-en.html
Ghorani-Azam A, Riahi-Zanjani B, Balali-Mood M. (2016). Effects of air pollution on human health and practical measures for prevention in Iran. Journal of Research in Medical Sciences, 21(1):65, http://dx.doi.org/10.4103/1735-1995.189646
Hejabarpour, G., Mohammadi, S., Akbarnia, A., & Ahadi, M. Synoptic and statistical analysis of dust phenomenon in Ardabil city, Fifth Regional Climate Change Conference, February 25, 2015, Tehran. (in Persion)
Indoitu, R., Orlovsky, , & Orlovsky, N. (2012). Dust storms in Central Asia: Spatial and temporal variations. Journal of Arid Environments, 85(6), 62-70. http://dx.doi.org/10.1016/j.jaridenv.2012.03.018
Karami, S., Ghassabi, Z., Moradi, M. (2024). Analysis of Systems Affecting the Simultaneous Events of Precipitation and Dust Over West Asia (May 5-10, 2024). Nivar, 48(126-127), 151-168. (in Persion) https://doi.org/10.30467/nivar.2024.461752.1294
Katorani, S., Ahmadi, M. and Dadashi-Roudbari, A. (2024). Examination of the spatial dispersion and trend of Dust Optical Depth (DOD) in West Asia and its relation with land use change. Iranian Journal of Soil and Water Research, 55(8), 1415-1432. (in Persion) https://doi.org/10.22059/ijswr.2024.374563.669685
Meng, H., Wang, F., Bai, G., & Li, H. (2025). A Study on Dust Storm Pollution and Source Identification in Northwestern China. Toxics, 13(1), 33. https://doi.org/10.3390/toxics13010033
Mohammadpour, K., Khorshid-Doust, A. M., & Ahmadi, G. (2024). Assessment of ground-based dataset and satellite remotely sensed images for analyzing of dust over western Iran. Journal of Spatial Analysis Environmental Hazards, 11 (2): 1-16. (in Persion) http://dx.doi.org/10.61186/jsaeh.11.2.1
O’Hara, S. L., Clarke, M. L., Elatrash, M. S. (2006). Field measurements of desert dust deposition in Libya. Atmospheric Environment, 40(21), 3881-3897. http://dx.doi.org/10.1016/j.atmosenv.2006.02.020
Sari Sarraf, B. , Rasouli, A. A., Mohammadi, G. H., Sadr, A. H. (2016). Long-term trends of seasonal dusty day characteristics-West Iran. Arabian Journal of Geosciences, 9(10)- 563. http://dx.doi.org/10.1007/s12517-016-2589-1
Sharif, F., Khan, A., Sheeba, A. (2015). Spatiotemporal distribution of Aerosol and Cloud properties over Sindh using MODIS satellite data and a HYSPLIT Model. Aerosol and Air Quality Research, 15(2), 657-672.
Sobhani B, Aalijahan M. (2024). The extraction of synoptic patterns, and monitoring the origin and pathway of dust storms; Case study: Ardabil province, Iran. jgs. 24(73), 137-162. (in Persion) http://dx.doi.org/10.61186/jgs.24.73.137
Tan, C., Liu, C., Li, T., Liu, X., Tang, M., & Zhao, T. (2025). Spatiotemporal Variations and Key Driving Factors of Dust Storms in China’s Source Regions from 2000 to 2024. Atmosphere 16(5):589. http://dx.doi.org/10.3390/atmos16050589
(2022). Global Assessment of Sand and Dust Storms. United Nations Environment Programme.
Vatanparast Galeh Juq F, Salahi B, Zeinali B. (2025). Investigating the Role of the Madden-Julian Oscillation (MJO) on the Frequency of Dust Storms in Selected Stations of Khuzestan Province and Tracking the Paths of Dust Entering it. jgs. 25(77), 198-217. (in Persion) http://dx.doi.org/10.61186/jgs.25.77.18
(2021). Health aspects of air pollution with particulate matter, ozone and nitrogen dioxide. World Health Organization.
Yarahmadi, D., Nasiri, B., Khoshkish, A., & Nikbakht, H. (2014).Climate change and dusty days in the west and southwest of Iran. Desert Ecosystem Engineering, 3(5), 19-28. (in Persion)
)