مخاطرات نظام مدیریت کالبدی با تأکید بر رویکرد حکمرانی؛ مورد مطالعه: شهر تهران

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دکتری جغرافیای سیاسی، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 دانشجوی دکتری آینده‌پژوهی، دانشکدۀ حکمرانی دانشگاه تهران، تهران، ایران

3 استادیار، دانشکدۀ حکمرانی دانشگاه تهران، تهران، ایران

10.22059/jhsci.2025.397780.885

چکیده

هدف: مدیریت مخاطرات کالبدی در کلانشهرهای پیچیده‌ای مانند تهران، با چالش‌های بنیادین و ناکارامدی‌های ساختاری مواجه است. حوادثی نظیر فروریزش ساختمان پلاسکو، بیش از آنکه رخدادی منفرد باشند، نمادی از شکست سیستمی هستند. هدف این پژوهش، آسیب‌شناسی نظام فعلی مدیریت مخاطرات کالبدی شهر تهران و تبیین ضرورت گذار از پارادایم سنتی «مدیریت» به پارادایم نوین «حکمرانی» است. نوآوری این پژوهش در به‌کارگیری یک چارچوب تحلیلی یکپارچه و سیستمی است که این چالش‌ها و دلایل پیدایش آنها را نه به‌صورت مجزا، بلکه به‌منزلۀ یک نظام مسائل درهم‌تنیده بررسی می‌کند. همچنین در این پژوهش، بر گذار پارادایمی از مدیریت به حکمرانی مخاطرات محیطی به‌مثابه راهکاری نوآورانه برای عبور از این چالش‌ها تأکید شده است.
روش پژوهش: این پژوهش با رویکردی کیفی و با اتخاذ پارادایم تفسیرگرایی انجام گرفته است. برای دستیابی به فهمی عمیق از ریشه‌های ناکارامدی، از راهبرد تحلیل محتوای کیفی روی مجموعه‌ای از اسناد کلیدی ملی (شامل گزارش ملی پلاسکو و گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس) و مقاله‌های تخصصی مرتبط که با روش مرور نظام‌مند انتخاب شدند، استفاده شد. فرایند تحلیل شامل کدگذاری باز، دسته‌بندی کدها در قالب مضامین سازمان‌دهنده و در نهایت استخراج مضامین فراگیر به‌منزلۀ چارچوب نهایی «نظام مسائل» بود.
یافته‌ها: تحلیل یافته‌ها نشان داد که ناکارامدی نظام مدیریت مخاطرات کالبدی، حاصل نوعی اختلال سیستمی است که در پنج حوزۀ اصلی قابل شناسایی است: ۱. مسائل تقنینی و حقوقی (مانند ضعف در بازدارندگی قوانین)؛ 2. مسائل نهادی (مانند ضعف نهاد هماهنگ‌کننده و پارادوکس درآمد- ایمنی)؛ ۳. مسائل اقتصادی (مانند خلأ حضور نهادهای مالی)؛ ۴. مسائل اجتماعی و فناورانه (مانند ضعف فرهنگ عمومی ایمنی)؛ 5. مسائل کالبدی و فنی (مانند فرسودگی محیطی). این مسائل به‌صورت شبکه‌ای درهم‌تنیده، یکدیگر را تقویت و بازتولید می‌کنند.
نتیجه‌گیری: دستاورد اصلی این پژوهش، شناسایی آسیب‌های مدیریت مخاطرات کالبدی و دلایل پیدایش آنها با رویکرد سیستمی است که نشان می‌دهد رویکرد سنتی «مدیریت مخاطرات» مبتنی بر نگاه سلسله‌مراتبی و بخشی‌نگری، دیگر پاسخگوی پیچیدگی‌های امروز تهران نیست. برای خروج از چرخۀ باطل بازتولید ناایمنی، تغییر پارادایم بنیادین و گذار به رویکرد «حکمرانی مخاطرات کالبدی» که مبتنی بر اصول یکپارچگی، مشارکت شبکه‌ای، شفافیت و پاسخگویی است، ضرورتی راهبردی و انکارناپذیر محسوب می‌شود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • اصلانی، فرشته؛ امینی حسینی، کامبد؛ و فلاحی، علیرضا (۱۳۹۷). چارچوب تاب آوری کالبدی و اجتماعی محله در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: محله کشاورز واقع در منطقه ۶ تهران). مدیریت مخاطرات محیطی، ۵(۴)، ۴۱۷-۴۳۳.
  • ایمان، محمدتقی (۱۳۸۹). مبانی پارادایمی روش‌های کمی و کیفی تحقیق در علوم انسانی. قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
  • ایلانلو، مریم؛ و سهرابی، احسان (۱۴۰۱). ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی بافت فرسوده در مقابل مخاطرات طبیعی با تأکید بر زلزله (مطالعۀ موردی- محلۀ جوادیه، منطقۀ 16 تهران). مطالعات توسعۀ پایدار شهری و منطقه‌ای، ۳(۳)، ۹۸-۱۱۹.
  • بنی شیخ‌الاسلامی، فرهاد؛ و حقزاد، آمنه (۱۴۰۳). بررسی نقش مدیران در قانونمندسازی و فرهنگ سازی شهروندان در رابطه با مخاطرات شهری (مطالعۀ موردی- شهر نوشهر). آمایش محیط، (۶۴)، ۲۰۵-۲۲۴.
  • توبچی ثانی، علی؛ محمدی، محمود؛ میرزایی، محمدرضا؛ و توبچی ثانی، امیرحسین (۱۴۰۱). ارزیابی اهمیت معیارهای تاب‌آوری کالبدی بافت‌های فرسودۀ شهری با استفاده از روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی بهبودیافته (IAHP). دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۱۲(۴)، ۴۰۷-۴۲۲.
  • مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران (1396). بررسی فنی، مدیریتی و حقوقی حادثۀ ساختمان پلاسکو. انتشارات مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
  • خدابنده‌لو، آزاده؛ و علیدوستی، علی (۱۳۹۴). طراحی ساختار اجرایی عملیات مدیریت بحران در مراکز و سازمان‌های مختلف. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۵(۱)، ۵۸-۶۸.
  • خنیفر، حسین؛ و مسلمی، ناهید (۱۳۹۵). اصول و مبانی روش‌های پژوهش کیفی. تهران: نگاه دانش.
  • دهقان‌پور فراشاه، علیرضا و دهقان‌پور فراشاه، افسانه (1403). واکاوی ملاحظه‌های اخلاقی و سیاستی حکمرانی داده‌محور. مطالعات راهبردی سیاستگذاری عمومی، 14(51 ویژه‌نامه)، 104-124.
  • سرایی، محمدحسین؛ و منافی، سمیه (۱۳۹۵). مدیریت یکپارچۀ بحران با تأکید بر ایمنی شریان‌های حیاتی در شهر تهران. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۶(۲)، ۱۲۰-۱۳۲.
  • شرف‌لاری، عبدالحسین؛ شهماری، رحمت؛ حسنی‌مهر، سیده صدیقه؛ و موغلی، مرضیه (۱۴۰۳). ارزیابی اثرات مخاطرات طبیعی بر ساختار کالبدی شهرها: مطالعۀ موردی شهر جدید لار. شهر پایدار، ۷(۲)، ۷۹-۹۴.
  • صمدی فروشانی، مرضیه؛ میراسماعیلی، سیده سمانه؛ و نصیری، علی (۱۴۰۲). تحلیل سیستم حکمرانی شبکه‌ای مدیریت بحران شهر تهران مبتنی بر حاکمیت مشارکتی: کاربردی از تحلیل شبکه‌های اجتماعی. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۱۳(۲)، ۱۴۴-۱۶۳.
  • عادل رستخیز، سیده الهه؛ و زارعی، بهروز (۱۳۹۵). مدیریت بحران مبتنی بر رویکرد شبکه محور. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۶(۳)، ۲۰۹-۲۲۳.
  • عباس‌آبادی عرب، معصومه؛ احمدی، شکوفه؛ خانکه، حمیدرضا؛ محمدی، فریبرز؛ و حق‌روستا، سمیه (۱۴۰۳). سیاست‌های کلی نظام در زمینۀ پیشگیری و کاهش خطر ناشی از سوانح طبیعی و حوادث غیرمترقبه. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۱۴(۴)، ۴۰۹-۴۲۳.
  • فصیحی، حبیب‌اله؛ و پریزادی، طاهر (۱۴۰۲). آسیب‌شناسی کالبدی-اجتماعی بافت تاریخی تهران با رویکرد تاب‌آوری. پژوهش‌های دانش زمین، ۱۴(۵۳)، ۱۲۶-۱۴۱.
  • فلاحی، علیرضا؛ و امیدخواه، عاطفه (۱۳۹۴). رویکردهای کاهش آسیب‌پذیری و آمادگی در برابر آتش سوزی احتمالی در ساختمان‌های بلندمرتبه. دانش پیشگیری و مدیریت بحران، ۵(۱)، ۴۳-۵۷.
  • قاسمی، رضا؛ امیدوار، بابک؛ و بهزادفر، مصطفی (۱۳۹۹). مطالعۀ اثربخشی راهبردهای فنی- کالبدی و اجتماعی- اقتصادی در بهبود تاب‌آوری شهری در برابر زلزله. پژوهش‌های جغرافیای برنامه ریزی شهری، ۸(۱)، ۹۹-۱۱۴.
  • کاظمی، محمدرضا؛ و احمد معظم، احمد (۱۳۹۸). شناسایی نیروهای پیشران تأثیر گذار بر آینده‌نگاری مدیریت ایمنی و آتش نشانی شهر تهران. تهران: مرکز مطالعات و برنامه‌ریزی شهر تهران.
  • گرزین، عبدالرضا؛ شمسایی، فتح‌الله؛ و سوری، حمیدرضا (۱۴۰۰). سازوکارهای ارتقای کارامدی سازمان‌های آتش‌نشانی در مخاطرات انسان ساخت. مدیریت مخاطرات محیطی، ۸(۱)، ۴۹-۶۱.
  • محمدپور، احمد (1402). ضد روش: زمینه‌های فلسفی و رویه‌های عملی در روش‌شناسی کیفی. تهران: لوگوس.
  • مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی. (۱۳۹۶). بررسی حادثۀ ساختمان پلاسکو با تأکید بر مدیریت بحران. شمارۀ مسلسل ۱۵۴۲۲.
  • مقیمی‌، ابراهیم (1403). رویکرد جدید به مخاطرات محیطی و توسعۀ پایدار در ایران. مدیریت مخاطرات محیطی، 11(1)، 73-84.. DOI: http//doi.org/10.22059/jhsci.2024.378814.830
  • ملکی، سعید؛ امان‌پور، سعید؛ شجاعیان، علی؛ و رضوی، سیده‌معصومه (۱۳۹۹). بررسی و سنجش میزان تاب‌آوری در ابعاد کالبدی و اجتماعی در برابر زلزله (مطالعۀ موردی شهر ایذه). مطالعات ساختار و کارکرد شهری، ۷(۲۲)، ۸۱-۱۱۱.
  • موسوی، سیدیاسر؛ کریمی‌نیا، شهاب؛ و طغیانی، شیرین (۱۳۹۷). تبیین رابطۀ میان ویژگی‌های جمعیت‌شناختی و ادراک خطر به‌منظور کاهش مخاطرات آتش‌سوزی (مورد مطالعه: ساختمان‌های بلند اداری شهر تهران). مدیریت مخاطرات محیطی، ۵(۱)، ۱-۱۵.
  • هیأت ویژۀ گزارش ملی بررسی حادثۀ ساختمان پلاسکو. (۱۳۹۷). گزارش ملی پلاسکو. تهران: دانشگاه تربیت مدرس.
  • Abbasabadi Arab, M., Ahmadi, Sh., Khankeh, H., Mohammadi, F., & Haq Roosta, S. (2025). Challenges of Implementing the Policies for Natural Disaster Risk Prevention and Mitigation in Iran. Disaster Prevention and Management Knowledge, 14(4), 406-423. (in Persian).
  • Adel Rastkhiz, S. E., & Zarei, B. (2016). Network-Based Crisis Management. Disaster Prevention and Management Knowledge, 6(3), 209-223. (in Persian).
  • Aslani, F., Amini Hosseini, K., & Fallahi, A. (2018). The Framework of Neighborhood Social and Physical Resilience to Earthquake (Case Study: Keshavarz Neighborhood in District 6 of Tehran). Environmental Hazards Management, 5(4), 417-433. (in Persian).
  • Banisheikholeslami, F., & Haghzad, A. (2024). Investigating the Role of Managers in Legalizing and Cultivating Citizens Regarding Urban Hazards (Case Study: Nowshahr City). Environment and Planning, 16(64), 205-224. (in Persian).
  • Barber, J. P., & Walczak, K. K. (2009). Conscience and critic: Peer debriefing strategies in grounded theory research. In Annual Meeting of the American Educational Research Association, San Diego, CA.
  • Dehghanpour-Farashah, A., Behnamifard, F., Behzadfar, M., Alalhesabi, M., & Mojtabazadeh-Hasanlouei, S. (2025). Mobile Participatory Urban Governance in a Developing Country: Women’s Acceptance of City Reporting Apps in Karaj, Iran. Sustainability, 17(12), 5388.
  • Dehghanpour Farashah, A. & Dehghanpour Farashah, A. (2024). Analyzing the Ethical and Policy Considerations of Data-Driven Governance. Strategic Studies of public policy, 14(51), 104-124. (in Persian).
  • Fallahi, A., & Omidkhah, A. (2015). Approaches to Vulnerability Reduction and Preparedness against Potential Fires in High-Rise Buildings. Disaster Prevention and Management Knowledge, 5(1), 43-57. (in Persian).
  • Fasihi, H., & Parizadi, T. (2023). Socio-Physical Pathology of Historical Context of Tehran with Resiliency Approach. Journal of Knowledge-based researches, 14(53), 126-141. (in Persian).
  • Ghasemi, R., Omidvar, B., & Behzadfar, M. (2020). A Study on the Effectiveness of “Technical-Physical” and “Socio-Economic” Strategies in Improving Urban Resilience against Earthquakes. Journal of Geography and Urban Space Development, 8(1), 99-114. (in Persian).
  • Goga, G. L. (2009). Good Governance in the EU. JURIDICA.
  • Gorzin, A., Shamsaei, F., & Soori, H. (2021). Mechanisms for Improving the Efficiency of Firefighting Organizations in Man-Made Hazards. Environmental Hazards Management, 8(1), 49-61. (in Persian).
  • Lincoln, Y. S., & Guba, E. G. (1985). Naturalistic Inquiry. Beverly Hills, CA: Sage Publications, Inc.
  • Ilanloo, M., & Sohrabi, E. (2022). Valuating the Level of Physical Resilience of Old Tissue against Natural Hazards with an Emphasis on Earthquakes (Case Study: Javadieh Neighborhood Of th Region 16 In Tehran). Journal of Sustainable Urban & Regional Development Studies, 3(3), 98-119. (in Persian).
  • Iman, M. T. (2010). Paradigmatic Foundations of Quantitative and Qualitative Research Methods in Human Sciences. Qom: Howzeh and University Research Institute Publications. (in Persian).
  • Islamic Parliament Research Center. (2017). Review of the Plasco Building Accident with an Emphasis on Crisis Management. (Serial No. 15422). (in Persian).
  • Kazemi, M. R., & Ahmad Moazam, A. (2019). Identifying the Driving Forces Affecting the Foresight of Safety and Firefighting Management in Tehran. Tehran: Tehran Urban Planning and Research Center. (in Persian).
  • Khodabandehlou, A., & Alidousti, A. (2015). Designing an Executive Structure for Crisis Management Operations in Different Centers and Organizations. Disaster Prevention and Management Knowledge, 5(1), 58-68. (in Persian).
  • Khanifar, H., & Moslemi, N. (2016). Principles and Foundations of Qualitative Research Methods. Tehran: Negah-e Danesh Publications. (in Persian).
  • Kurtz, C. F., & Snowden, D. J. (2003). The new dynamics of strategy: Sense-making in a complex and complicated world. IBM Systems Journal, 42(3), 462-483.
  • Maleki, S., Amanpour, S., Shojaeian, A., & Razavi, S. M. (2020). Investigation and Assessment of Resilience in Physical and Social Dimensions against Earthquakes (Case Study: Izeh City). Urban Structure and Function Studies, 7(22), 81-111. (in Persian).
  • Moghimi, E. (2022). The Strategy of Hazardology; Does Hazardology Have a Strategy?. Environmental Hazards Management, 9(1), 45-54. (in Persian).
  • Mousavi, S. Y., Kariminia, S., & Toghyani, S. (2018). Explaining the Relationship between Demographic Characteristics and Risk Perception to Reduce Fire Hazards (Case Study: High-Rise Office Buildings in Tehran). Environmental Hazards Management, 5(1), 1-15. (in Persian).
  • Page, M. J., McKenzie, J. E., Bossuyt, P. M., Boutron, I., Hoffmann, T. C., Mulrow, C. D., ... & Moher, D. (2021). The PRISMA 2020 statement: an updated guideline for reporting systematic reviews. BMJ, 372. 71.
  • Riffe, D., Lacy, S., & Fico, F. G. (2005). Analyzing media messages: Using quantitative content analysis in research. Routledge.
  • Samadi Foroushani, M., Mirasmaeeli, S. S., & Nasiri, A. (2023). A Study on the Network Governance System of Disaster Management in Tehran, Iran, Based On Participatory Governance: A Social Network Analysis. Disaster Prevention and Management Knowledge, 13(2), 144-163. (in Persian).
  • Saraei, M. H., & Manafi, S. (2016). Integrated Crisis Management with Emphasis on the Safety of Lifelines in Tehran. Disaster Prevention and Management Knowledge, 6(2), 120-132. (in Persian).
  • Sharaf Lari, A. H., Shahmari, R., Hasanimehr, S. S., & Moghli, M. (2024). Evaluation of the effects of natural hazards on the physical structure of cities: the case study of New city of Lar. Journal of Sustainable City, 7(2), 79-94. (in Persian).
  • Special National Board for the Plasco Building Accident Report. (2018). The National Report on Plasco Building. Tehran: Tarbiat Modares University Press. (in Persian).
  • Tehran Urban Studies and Planning Center. (2017). Technical, managerial, and legal investigation of the Plasco building incident.
  • Toobchi Sani, A., Mohammadi, M., Mirzayi, M. R., & Toobchi Sani, A. H. (2023). Evaluating the importance of physical resilience criteria of run-down urban fabrics with using of Improved analytical hierarchy process (IAHP) method. Disaster Prevention and Management Knowledge, 12(4), 407-422. (in Persian).
  • (2015). Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030. Geneva, Switzerland: United Nations Office for Disaster Risk Reduction.
مدیریت مخاطرات محیطی
دوره 12، شماره 2
تیر 1404
صفحه 181-197

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار