تحلیلی بر تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر زلزله (مطالعۀ موردی: دهستان حومۀ شهرستان لامرد)

نوع مقاله : پژوهشی بنیادی

نویسندگان

1 کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران

2 استادیار جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه زابل، زابل، ایران

چکیده

وقوع مخاطرات طبیعی از جمله سیل و زلزله در سکونتگاه‌های انسانی آسیب‌های جبران‌ناپذیری در پی دارد. از این‌رو در زمینۀ کاهش تأثیرات آن، توجه به رویکرد تاب‌آوری مطرح شده است. پژوهش حاضر در پی سنجش و ارزیابی تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی دهستان حومۀ شهرستان لامرد است. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است و اطلاعات به دو صورت اسنادی و میدانی (پرسشنامه) جمع‌آوری شد. جامعۀ آماری پژوهش، روستاهای واقع در دهستان حومۀ شهرستان لامرد بود. 14 روستای دارای 20 خانوار و بیشتر به‌عنوان نمونه انتخاب شد و براساس روش کوکران، 355 سرپرست تعیین و به شیوۀ تصادفی ساده به تعداد خانوارهای روستایی توزیع و تکمیل شد. یافته‌های آزمون تی تک‌نمونه‌ای، نشان‌دهندۀ تاب‌آوری کم روستاهای تحت پژوهش است، به‌گونه‌ای که شاخص اجتماعی با میانگین 08/3 در بیشترین حد قرار دارد و شاخص‌های اقتصادی، زیرساختی و مدیریتی- نهادی به ترتیب پایین‌تر از حد میانگین آزمون (عدد 3) قرار دارند. در مرحلۀ بعد با استفاده از مدل تحلیل مسیر به بررسی تأثیر هر یک از شاخص‌های چهارگانه بر تاب‌آوری سکونتگاه‌ها پرداخته شد و مشخص شد که شاخص‌های اقتصادی و مدیریتی- نهادی به‌ترتیب با داشتن ضریب 361/0 و 282/0 بیشترین و کمترین ضریب تأثیر را در میزان تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی دارند. در پایان پژوهش به‌منظور تاب‌آور کردن روستاها، راهبردهای راهگشا متناسب با یافته‌های پژوهش ارائه شد. 

کلیدواژه‌ها


[1]. ابراهیم‌زاده، عیسی؛ و کاظمی‌زاد، شمس‌اله (1392). «سنجش میزان رضایت‌مندی و تمایل به مشارکت شهروندان در اجرای پروژه‌های زیربنایی موردشناسی: شهرداری زاهدان»، جغرافیا و توسعه، ش 30، ص 22-1.
[2]. برقی، حمید؛ هاشمی، صدیقه؛ و جعفری، نسرین (1396). «سنجش تاب‌آوری محیطی روستاهای در معرض خطر زلزله (مطالعۀ موردی: دهستان معجزات در شهرستان زنجان)»، مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، سال 6، ش 1، ص 97-81.
[3]. پاشانژاد سیلاب، احسان؛ رفیعیان، مجتبی؛ و پورطاهری، مهدی (1396). «سنجش فضایی رابطۀ آسیب‌پذیری محیطی و ظرفیت تاب‌آوری جامعۀ روستایی در استان آذربایجان شرقی»، مجلۀ پژوهش و برنامه‌ریزی روستایی، سال ششم، ش 2، ص 107-93.
[4]. جلالیان، حمید؛ و دادگر، حسین (1394). «پهنه‌بندی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های روستایی در برابر زلزله با مدل AHP در محیط GIS، مطالعۀ موردی بخش چورزق شهرستان طارم»، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 26، ش 3، ص 42-29.
[5]. داداش‌پور، هاشم؛ و عادلی، زینب (1394). «سنجش ظرفیت‌های تاب‌آوری در مجموعۀ شهری قزوین»، دوفصلنامۀ مدیریت بحران، ش هشتم، ص 84-73.
[6]. رضایی، محمدرضا؛ رفیعیان، مجتبی؛ و حسینی، سید‌مصطفی (1394). «سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی اجتماع‌های شهری در برابر زلزله؛ مطالعۀ موردی: محله‌های شهر تهران»، فصلنامۀ پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ش 94، ص 623-609.
[7]. رضایی، محمدرضا؛ سرائی، محمدحسین؛ و بسطامی‌نیا، امیر (1395). «تبیین و تحلیل مفهوم «تاب‌آوری» و شاخص‌ها و چارچوب‌های آن در سوانح طبیعی»، فصلنامۀ دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دورۀ ششم، ش 1، ص 46-33.
[8]. روستا، مجتبی؛ ابراهیم‌زاده، عیسی؛ و ایستگلدی، مصطفی (1396). «تحلیل تاب‌آوری کالبدی در برابر زلزله؛ مطالعۀ موردی: بافت فرسودۀ شهر مرزی زاهدان»، جغرافیا و توسعه، ش 46، ص 18-1.
[9]. سلمانی‌مقدم، محمد؛ امیراحمدی، ابوالقاسم؛ و کاویان، فرزانه (1393). «کاربرد برنامه‌ریزی کاربری اراضی در افزایش تاب‌آوری شهری در برابر زمین‌لرزه با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی GIS (مطالعۀ موردی: شهر سبزوار)»، مطالعات جغرافیایی مناطق خشک، سال پنجم، ش 17، ص 34-17.
[10]. شایان، محسن؛ پایدار، ابوذر؛ و بازوند، سجاد (1396). «تحلیل تأثیرات ارتقای شاخص‌های تاب‌آوری بر پایداری سکونتگاه‌های روستایی در مقابل سیلاب (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین‌دشت)»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 4، ش 2، ص 121-103.
[11]. شکری‌ فیروزجاه، پری (1396). «تحلیل فضایی میزان تاب‌آوری مناطق شهر بابل در برابر مخاطرات محیطی»، نشریۀ برنامه‌ریزی توسعۀ کالبدی، سال دوم، پیاپی 6، ص 44-27.
[12]. شکور، علی؛ کریمی ‌قطب‌آبادی، فضل‌اله؛ و ملکی، محمد (1396). «تحلیل ریسک آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های روستایی در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: روستاهای شهرستان لامرد)»، فصلنامۀ برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال هفتم، ش 26، ص 92-81.
[13]. ضرغامی، سعید؛ تیموری، اصغر؛ محمدیان مصمم، حسن؛ و شماعی، علی (1395). «سنجش و ارزیابی میزان تاب‌آوری محله‌های شهری در برابر زلزله (بخش مرکزی شهر زنجان)»، نشریۀ پژوهش و برنامه‌ریزی شهری، سال هفتم، ش 27، ص 92-77.
[14]. غفاری، عطا؛ پاشازاده، اصغر؛ و آقائی، واحد (1396). «سنجش و اولویت‌بندی تاب‌آوری شهری در مقابل زلزله (نمونۀ موردی؛ شهر اردبیل و مناطق چهارگانۀ آن)»، جغرافیا و مخاطرات محیطی، ش 21، ص 65-46.
[15]. محمدی ‌سرین‌دیزج، مهدی؛ و احدنژاد روشتی، محسن (1395). «ارزیابی میزان تاب‌آوری کالبدی شهری در برابر مخاطرۀ زلزله؛ مورد مطالعه: شهر زنجان»، نشریۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، سال سوم، ش 1، ص 114-103.
[16]. مرکز آمار ایران (1395). نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن.
[17]. معظمی، بهاره؛ و رحیمی محمود (1395). «سنجش و تدوین راهبردهای تاب‌آوری در مقابل بحران، در بافت قدیم شهری (موردپژوهی: محلۀ فیض‌آباد کرمانشاه)»، فصلنامۀ جغرافیا و مطالعات محیطی، سال پنجم، ش 18، ص 34-23.
[18]. نوری، هدایت‌الله؛ و سپهوند، فرخنده (1395). «تحلیل تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی در برابر مخاطرات محیطی با تأکید بر زلزله (مورد مطالعه: دهستان شیروان شهرستان بروجرد)»، فصلنامۀ پژوهش‌های روستایی، دورۀ 7، ش 2، ص 285-275.
[19]. Anderson, L.E.; & Cardona, M. (2013). “Building resilience against adverse Shocks: What are the determinants of Vulnerability and resilience?”, Development Resaerch working paper series, 1-21. http://www.inesad.edu.bo/pdf/wp2013/wp02_2013.pdf
[20]. Boon, H.J.; Cottrell, A.; King, D.; Stevenson, R.B.; & Millar, J. (2012). “Bronfenbrenner bioecological theory for modeling community resilience to natural disasters”, Natural Hazards, 60, 381-408.
[21]. Brand, F. S.; & Jax, K. (2007). “Focusing the meaning(s) of Resilience: Resilience as a Descriptive concept and a Boundary object”, Ecology and Society, 12 (1), 23.
[22]. Chaffin, B. C.; & Scown, M. (2017). “Social-ecological resilience and geomorphic systems, Geomorphology”, in Press. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2017.09.038.
[23]. Contreras, D.; Blaschke, T.; & Hodgson, M. (2017). “Lack of spatial resilience in a recovery process: case L’Aquila, Italy”, Technological forecasting and Social Change, Vol 121, pp: 76-88. https://doi.org/10.1016/j.techfore.2016.12.010
[24]. Evans, J.P. (2011). “Resilience ecology and adaption in the experimental city”, Transactins of the instiute of britih Geographers, 36, pp: 223-237.DOI: 10.1111/j.1475-5661.2010.00420.x
[25]. Fiksel, J.; Goodman, I.; & Hecht, A. (2014). “Resilience: navigating toward a sustainable future”, Solut. J. 5, pp: 38-47.
[26]. Kärrholm‚ M.; Nylund‚K.; & Fuente‚ P. (2014). “Spatial resilience and urban planning: Addressing the interdependence of urban retail areas”, Cities‚ Vol 36‚ pp: 121–130. https://doi.org/10.1016/j.cities.2012.10.012
[27]. Kutum, I. ; & Al-jaberi, K. (2015). “Jordan Banks financial soundness indicators”, International journal of finance & Banking Studies (Issn: 2147-4486), 4, pp: 44-56. Available at SSRN: https://ssrn.com/abstract=2664113
[28]. Marchese, D.; Reynolds, E.; Bates, M.; Morgan, H.; Clark, S.; & Linkov, I. (2018). “Resilience and Sustainability: Similarities and differences in environmental management applications”, Science of the total Environment, pp: 613-614. https://doi.org/10.1016/j.scitotenv.2017.09.086
[29]. Meerow, S.; Newell, J.P.; & Stults, M. (2016). “Definding urban resilience: A review”, Landscape and urban plannig, Vol 147, pp: 38-49. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2015.11.011
[30]. Mitchell, T.; & Harris, K. (2012). “Resilience: A risk management approach”, Overseas development Institute, pp: 1-7.
[31]. Östh, J.; Reggiani, A.; & Galiazzo, G. (2015). “Spatial economic resilience and accessibility: A joint perspective”, Computers, Environment and Urban systems, Vol 49, pp: 148-159. https://doi.org/10.1016/j.compenvurbsys.2014.07.007
[32]. Sharifi, A. (2016). “A critical review of selected tools for assessing community resilience”, Ecological Indicators, Vol 69, pp: 629-647. https://doi.org/10.1016/j.ecolind.2016.05.023
[33]. Turner, M.D. (2013). “Political ecology I: an alliance with resilience”?, Progress in human Geography, Vol 38. DOI: 10.1177/0309132513502770
[34]. Wikström, A. (2013). “The challenge of change: Planing for social urban resilience: An analysis of contemporary planing aims and practices”, 1-60. URN: urn:nbn:se:su:diva-91920