تعیین الگوی کشت محصولات زراعی به‌عنوان راهکاری برای کاهش مخاطرات امنیت غذایی کشور

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری، گروه مهندسی ماشین‌های کشاورزی، دانشکدۀ مهندسی و فناوری کشاورزی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج، ایران

2 استاد گروه مهندسی ماشین‌های کشاورزی، دانشکدۀ مهندسی و فناوری کشاورزی، پردیس کشاورزی و منابع طبیعی، دانشگاه تهران، کرج، ایران

3 استادیار پژوهش، مؤسسۀ تحقیقات فنی و مهندسی کشاورزی، سازمان تحقیقات آموزش و ترویج کشاورزی، کرج، ایران

چکیده

انتخاب الگوی کشت از اصلی‌ترین عوامل افزایش بهره‌وری تولید در کشاورزی محسوب می‌شود. تخصیص بهینۀ اراضی و تعیین محصولات مناسب کشت هر منطقه برای جلوگیری از مصرف بی‌رویۀ نهاده‌ها و کاهش مخاطرات ناشی از کمبود منابع تأمین غذا پس از بررسی علمی عوامل مؤثر بر الگوی کشت و با در نظر گرفتن شاخص‌های مختلف قابل دستیابی است. پژوهش حاضر به تعیین عوامل مؤثر بر الگوی کشت و اولویت‌بندی آنها می‌پردازد. این پژوهش در پهنۀ کشاورزی سیلاخور واقع در دورود لرستان انجام گرفت. روش تحقیق در این پژوهش، کتابخانه‌ای، مصاحبه با خبرگان و پیمایشی (گردآوری پرسشنامه از کشاورزان) بود. متغیرهای مؤثر بر الگوی کشت با استفاده از روش تحلیل عاملی اکتشافی استخراج شد و سپس برای اولویت‌بندی کشت محصولات کشاورزی از روش تاپسیس مبتنی بر آنتروپی شانون استفاده شد. نتایج تحلیل عاملی نشان داد که متغیرهای مؤثر بر انتخاب الگوی کشت به‌ترتیب در شش عامل مکانیزاسیونی- زراعی، خاک و اقلیم، مدیریتی کلان دولت، پشتیبان تولید، اجتماعی و حاشیه‌ای تولید دسته‌بندی می‌شود. این عامل‌ها در مجموع 41/61 درصد از واریانس متغیرهای مؤثر را در انتخاب الگوی کشت تبیین کردند. همچنین در روش آنتروپی چهار معیار دسترسی به سرمایۀ نقدی مورد نیاز کشت‌وکار (236/0)، نیاز آبی محصول (233/0)، سود محصول (098/0) و واحد بهره‌برداری بیشتر از یک هکتار (039/0) بیشترین اولویت را در انتخاب الگوی کشت داشتند. در نهایت نتایج مبتنی بر روش تصمیم‌گیری چندمعیارۀ تاپسیس نشان داد که کشت‌های چغندرقند پاییزه (598/0)، گندم (589/0)، جو (558/0)، کلزا (556/0)، نخود پاییزه (515/0)، برنج (499/0)، کینوا (471/0) و زعفران (390/0) به‌ترتیب، در اولویت الگوی کشت منطقه قرار دارند.

کلیدواژه‌ها


[1]. اختصاصی، محمدرضا؛ و سپهر، عادل (1390). «روش‌ها و مدل‌های ارزیابی و تهیۀ نقشۀ بیابان‌زایی»، یزد: انتشارات دانشگاه یزد.
[2]. اصغرپور، محمدجواد (1393). «تصمیم‌گیری چندمعیاره»، چ 12. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[3]. امیدی، عبدالستار؛ الماسی، مرتضی؛ و برقعی، علیمحمد (1396). «مقایسۀ کارایی مدیریتی– عملیاتی نظام‌های بهره‌برداری ماشین‌های کشاورزی (مطالعۀ موردی استان البرز)»، مجلۀ ماشینهای کشاورزی، ج 7، ش 2، 1396، ص 513-503.
[4]. امیری، مقصود؛ دارستانی فراهانی، احمد؛ و محبوب قدسی، مهسا (1396). تصمیم‌گیری چندمعیاره، چ 2، تهران: انتشارات دانشگاهی کیان.
[5]. امینی فسخودی، عباس؛ و نوری، سید هدایت‌الله (1390). «ارزیابی پایداری و تعیین الگوی کشت سیستم‌های زراعی براساس بهینه‌سازی بهره‌برداری از منابع آب و خاک با استفاده از الگوهای غیرخطی برنامه‌ریزی ریاضی»، مجلۀ علوم آب و خاک، دورۀ ۱۵، ش ۵۵، ص 111-99.
[6]. پورطاهری، مهدی؛ سجاسی قیداری، حمدالله؛ و صادق‌لو، طاهره (1389). «سنجش و اولویت‌بندی پایداری اجتماعی در مناطق روستایی، با استفاده از تکنیک رتبه‌بندی براساس تشابه به حل ایده‌آل فازی (مطالعۀ موردی: دهستان حومۀ بخش مرکزی شهرستان خدابنده)». پژوهش‌های روستایی، ج 1، ش 1.
[7]. تملکی، حسین؛ و احمدوند، میثم (1393). «اولویت‌بندی تکنیک‌های تأمین مالی اسلامی مسکن در نظام بانکی کشور با استفاده از روش ویکور». دوفصلنامۀ پژوهش‌های مالیۀ اسلامی، سال دوم، ش چهارم، ص 77-57.
[8]. حمزه‌ئی، مجید؛ و بوزرجمهری، خدیجه (1393). «واکاوی آثار و عوامل مؤثر بر گسترش الگوی کشت زعفران در شهرستان نیشابور (مطالعۀ موردی: دهستان اسحق‌آباد)»، نشریۀ علمی پژوهشی زراعت و فناوری زعفران، ج 2، ش 4، ص 288-277.
[9]. حیدری، نادر (1390). «تعیین و ارزیابی شاخص کارایی مصرف آب محصولات زراعی تحت مدیریت کشاورزان در کشور»، مدیریت آب و آبیاری، ج 1، ش 2، ص 57-43.
[10]. خاشعی سیوکی، عباس؛ قهرمان، بیژن؛ و کوچک‌زاده، مهدی (1393). «تعیین الگوی کشت بهینه برای جلوگیری از افت آب زیرزمینی با الگوریتم PSO»، مجلۀ پژوهش آب ایران، سال 8، ش 14، ص 146-137.
[11]. خالدی، کوهسار؛ و حقیقت‌نژاد شیرازی، اندیشه (1391). «رشد اقتصادی بخش کشاورزی و فقر روستایی در ایران»، رفاه اجتماعی، سال ۱۲، ش ۴۶، ص 91-65.
[12]. دریایی، نجمه؛ رضایی مقدم، کورش؛ و سلمان‌زاده، سیروس (1393). «عوامل مؤثر بر نگرش شالیکاران نسبت به کشت پایدار برنج در استان مازندران»، پژوهش‌های ترویج و آموزش کشاورزی، سال 7، ش 1، ص 43-33. 
[13]. شریفی، محمد؛ اکرم، اسداله؛ رفیعی، شاهین؛ و سبزه‌پرور، مجید (1393). «اولویت‌بندی کشت محصولات استراتژیک زراعی استان البرز با استفاده از روش دلفی فازی و فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP»، نشریۀ ماشینهای کشاورزی، ج 4، ش 1، ص 124-116.
[14]. ضیائیان فیروزآبادی، پرویز؛ بیدهندی، صیاد؛ و اسکندری نوده، محمد (1388). «تهیة نقشه و تخمین سطح زیرکشت برنج در شهرستان ساری با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای رادارست RADARSAT»، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، ج 41، ش 68، ص 58-45.
[15]. عبدی، سکینه؛ عابدی، طوبی؛ و عابدی، رؤیا (1398). «اولویت‌بندی معیارهای مؤثر در کاهش پایداری اکوسیستم‌های زراعی استان آذربایجان‌غربی با تکنیک دلفی فازی»، دانش کشاورزی و تولید پایدار، ج 29، ش 4، ص 321-307.
[16]. عبدی رکنی، خدیجه؛ حسینی یکانی، سیدعلی؛ عابدی، سمانه؛ و کشمیری کلائی، فاطمه (1397). «تعیین الگوی بهینۀ بهره‌برداری از محصولات زراعی در منطقۀ گهرباران ساری، مقایسۀ برنامه‌ریزی ریاضی غیرخطی معمولی و الگوریتم ژنتیک»، دانش کشاورزی و تولید پایدار، ش 4، ج 28، ص 216-207.  
[17]. فلاحی، اسماعیل؛ و قلی‌زاده، سپیده (1395). «الگوی بهینۀ کشت مبتنی بر معیارهای چندگانۀ اقتصادی، منطقه‌ای و پایداری کشاورزی در شهرستان ساری؛ کاربرد الگوی تلفیقی AHP و برنامه‌ریزی خطی». نشریۀ اقتصاد و توسعۀ کشاورزی، دورۀ 30، ش 1، ص 49-37.
[18]. قاسمی، عبدالرسول؛ حسنلو، سعید؛ پیروز، رزا؛ و نجفی علمدارلو، حامد (1394). «رویکرد محیط زیستی در تعیین الگوی کشت بهینه با استفاده از مدل برنامه‌ریزی آرمانی (مطالعۀ موردی: منطقۀ ورامین) »، پژوهش‌های محیط زیست، سال 6، ش 11، ص 172-169.
[19] کاظمی، جلال؛ ثمره دهقان سانچ، کاظم؛ و خلیل‌زاده، محمد (1396). «رتبه‌بندی تولید محصولات کشاورزی با رویکردتصمیم‌گیری چندشاخصۀ فازی (مطالعۀ موردی: منطقۀ آذربایجان غربی)»، تحقیقات اقتصاد کشاورزی، ج 9، ش 3، ص 162-145.
[20]. کاظمی کرانی، الهام؛ ثمره هاشمی، مرضیه؛ گلستانی کرمانی، سودابه؛ و ثمره قاسم شعبجره، میثم (1398). «ارزیابی و انتخاب بهینۀ معیارهای الگوی کشت مبتنی بر توسعۀ پایدار»، تحقیقات منابع آب ایران، سال 15، ش 2، ص 108-98.
[21]. کیانی قلعه‌سرد، سروش؛ شهرکی، جواد؛ اکبری، احمد؛ و سردار شهرکی، علی (1398). «بررسی اثرات تغییراقلیم بر امنیت غذایی ایران»، مخاطرات محیط طبیعی، دورۀ 8، ش 22، ص 40-19.
[22]. لک، محمدباقر؛ و برقعی، علی‌محمد (1390). «انتخاب تراکتور مناسب برمبنای تصمیم‌گیری چندمعیاری»، نشریۀ ماشین‌های کشاورزی، ج 1، ش 1، ص47- 41.
[23]. مرادی، مصطفی؛ شکیبایی‌فرد، زهرا؛ و شعبانعلی فمی، حسین (1394). «اولویت‌بندی کشت محصولات کشاورزی در شهرستان کرمانشاه با استفاده از فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP)»، سومین همایش ملی مدیریت آب در مزرعه، کرج، ایران.
[24]. موحدی، رضا؛ گلی، فائزه؛ و بلالی، حمید (1397). «عامل‌های آموزشی- ترویجی مؤثر بر مدیریت آب کشاورزی در تولید سیب‌زمینی همدان»، پژوهش مدیریت آموزش کشاورزی، ج 10، ش 45، ص 19-1.
[25]. میرزایی، عباس؛ لیانی، قاسم؛ آزرم، حسن؛ و جمشیدی، سیامک. (1396).«تعیین الگوی کشت بهینۀ بخش مرکزی شهرستان سیرجان با توجه به پایداری منابع آب و محیط زیست»، فصلنامۀ علمی- پژوهشی تحقیقات اقتصاد کشاورزی، ج 9، ش 4، ص 304- 283.
[26]. نسترن، مهین؛ ابوالحسنی، فرحناز؛ و ایزدی، ملیحه (1389). «کاربرد تکنیک تاپسیس در تحلیل و اولویت‌بندی توسعۀ پایدار مناطق شهری (مطالعۀ موردی مناطق شهری اصفهان)»، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 21، شمارۀ پیاپی 38، ش 2، ص 100-83.
[27]. نیرومند، حسینعلی (1393). تحلیل آماری چندمتغیری کاربردی، چ 7، مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
[28]. نوحه‌گر، احمد؛ صالحی، اسماعیل؛ علوی نائینی، مینا؛ و علوی نائینی، علی (1398). «اولویت‌بندی روش‌های مشارکت و آموزش مردم در پیش‌بینی و هشدار سیلاب در ایران»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 6، ش 3، ص 269-259.
 
[29]. Farnood Ahmadi, Farshid; & Farsad Layegh, Nasir. (2015). “Integration of artificial neural network and geographical information system for intelligent assessment of land suitability for the cultivation of a selected crop”. Neural computing and applications, 26, pp: 1311-1320.
[30]. Joolaie, Ramtin; Abedi Sarvestani, Ahmad; Taheri Fatemeh; Van Passel, Steven; & Azadi, Hossein (2017). “Sustainable cropping pattern in north Iran: Application of fuzzy goal programming”. Environment development and sustainability, 19, pp: 2199-2216.
[31]. Kazemi, Hossein; & Akinci, Halil, (2018). “A land use suitability model for rainfed farming by  Multi-criteria decision-making analysis (MCDA) and geographic information system (GIS)”. Ecological engineering, 116, pp: 1-6.
[32]. Mango, Nelson; Makate, Clifton; Mapemba, Lawrence & Sopo, Mathinda, (2018). “The role of crop diversification in improving household food security in central Malawi”. Agriculture & Food Security. 7: 7.
[33]. Namany, Sarah; Govindan, Rajesh; Alfagih, Luluwah; McKay, Gordon & Al-Ansari, Tareq (2020). “Sustainable food security decision-making: An agent-based modelling approach”, Journal of Cleaner Production, 255, pp:120296.
[34]. Rogers, Martin; & Bruen, Michael (1998). “A system for weighting environmental ELECTER III”. European Journal of Operational Research, 107, pp: 552-563.
[35]. Selim, Mostafa Mohammad. (2019). “A Review of Advantages, Disadvantages and Challenges of Crop Rotations”. Egyptian Journal of Agronomy,1, pp: 1-10.
[36]. Qi, Xiaoxing; Wang, Raymond Yu; Li, Jianchun; Zhang, Tao; Liu, Liming & He Yanling, (2018). “Ensuring food security with lower environmental costs under intensive agricultural land use patterns: A case study from China”, Journal of Environmental Management, 213, pp: 329:340.