تاب ‏آوری محیطی در برابر مخاطرات سیلاب فروردین 1398 در شهر شیراز با رویکرد منظر، تئوری سیستم ‏ها و مدل DPSIR

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 پژوهشگر دکتری، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

2 استادیار معماری،گروه معماری منظر، دانشکده معماری، پردیس هنرهای زیبا، دانشگاه تهران

3 استاد معماری، گروه مهندسی طراحی محیط، دانشکده محیط زیست، پردیس دانشکده های فنی دانشگاه تهران

چکیده

منظر از مفاهیم چالش‏برانگیزی است که در دیسیپلین‏ها و در میان متخصصان مختلف به گونه‏های متفاوتی تعبیر شده است. این تفاوت‏ها دامنۀ وسیعی از معانی عینیت‏گرا تا ذهنیت‏گرا یا ترکیبی از این ‏دو را در خود دارد. این مقاله با پذیرفتن تعریف منظر به‌عنوان پدیده‏ای مرکب از عینیت و ذهنیت که مدعی نگاه کل‏نگر و سیستمی است، به ارزیابی تاب‏آوری منظر شیراز می‏پردازد. بسیاری از رویکردها مانند علم سیستم‏های پیچیده، دینامیک و آشوبناک و تأثیرگذاری پدیده‏هایی که اصطلاحاً قوی سیاه نامیده می‏شوند، قائل به دشواری یا عدم قطعیت در مدل‏سازی‏های موجودند. سیستم منظر در این پژوهش با همۀ اجزا و پیچیدگی‏هایش براساس تئوری سیستم، به‌عنوان جعبۀ سیاه در نظر گرفته شد. شهر شیراز برای مورد‏پژوهی با استناد به شواهدی که از سیل فروردین 98 شیراز به‏دست آمد و با استفاده از ترکیب روش AIDA و مدل DPSIR، فرایندهایی در سیستم منظر شناسایی و نسبت تاب‏آوری با سیستم منظر و محیط تبیین شد. در نهایت براساس مشاهدات و مستندنگاری‏ها، 50 مصاحبۀ عمیق با مردم و تحلیل محتوای سه سخنرانی و چهار پنل تخصصی، وضعیت تاب‏آوری شیراز در برابر سیل تحلیل شد. یافته‏های این پژوهش نشان می‏دهد که در کل، با رویکرد کل‏نگر و سیستمی منظر، شهر شیراز در برابر سیل مهیب فروردین 1398 تاب‏آور بوده است. سیل، خسارات جانی و مالی زیادی در پی داشت، اما به ‏تحولات فرهنگی و رفتارهای اجتماعی که در روز رخداد سیل در شیراز اتفاق افتاد، سبب همبستگی و حس تعلق بیشتر مردم به شیراز شد. علاوه‌بر آن فعالیت‏های اجتماعی در کنار دیگر سازمان‏ها و نهادها به بازگشت سریع‏تر سیستم‏های اجتماعی و کالبدی آسیب‏دیده به حالت اول و شرایط پیش از وقوع سیل منجر شد. مشکلات اقتصادی مردم سیل‎‏زده علاوه‌بر حمایت سازمانی و نهادی و دولتی با مشارکت خیرین مرتفع شد. در واقع مزیت تاب‏آوری شیراز، همبستگی اجتماعی و فرهنگی مردم شیراز بود. به زبان دیگر، تاب‏آوری شیراز در برابر سیل فروردین 1398، به لحاظ فیزیکی از نوعی بازگشت به حالت اولیه و به لحاظ اجتماعی، از نوع حرکت به جلو است.

کلیدواژه‌ها


[1].       صلانی فرشته، امینی حسینی کامبد، و فلاحی علیرضا. چارچوب تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محله در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: محلۀ کشاورز واقع در منطقۀ 6 تهران). مدیریت مخاطرات محیطی(دانش مخاطرات سابق)، دوره 5، شماره 4: 417-433.
[2].               براتی، ناصر(1383) جهان‏بینی کل‏نگر در برابر رویکرد جزءگرایانه در شهرسازی، مجله باغ نظر، سال اول، شماره اول، بهار 83.
[3].       جهانی،مجید و حسینی بهشتی، سیدمحمدرضا و طالب‏زاده، سیدحمید و قوام صفری، مهدی (2015) تحلیل اسطوره ای مخاطرات، مدیریت مخاطرات محیطی(دانش مخاطرات سابق)، دوره 2، شماره 2: 191-206.
[4].       خسروی،قاسم(2017) واژه‌شناسی رمزگشای مدیریت مخاطرات محیطی، مدیریت مخاطرات محیطی(دانش مخاطرات سابق)، دوره 4، شماره4: 347-366.
[5].              دونادیو، پیر (1392) منظر به مثابه دارایی مشترک، مجله منظر، شماره 23، تابستان 1392، ص 36-38.
[6].       سلمانی، محمد و بدری، سیدعلی و مطوف، شریف و کاظمی‏ثانی‏عطاالله، نسرین(1394) ارزیابی رویکرد تاب‏آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهرستان دماوند)،  مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق) ، دوره 2، شماره 4 : 409-393.
[7].       عنایت‏اله، سهیل(1388)تحلیل لایه‏ای علت‏ها، نظریه و موردکاوی‏های یک روش‏شناسی یکپارچه و متحول‏ساز آینده‏پژوهی، مترجم: مسعود منزوی، جلد اول، مرکز آینده‏پژوهی علوم و فناوری دفاعی-موسسه آموزشی و تحقیقاتی صنایع دفاعی، تهران، 1388.
[8].       فقیه، نظام‏الدین(1383) سیستم‏های پویا اصول و تعیین هویت، سازمان مطالعه و تدوین کتب علوم انسانی دانشگاه‏ها (سمت)، چاپ دوم، تهران،  پاییز 1393
[9].              فیض، داوود و الهی راد، جبار(1385)تئوری آشوب و مدیریت، مجله مدیریت، شماره 115-116، 1385.
[10].      قرایی، فریبا و مثنوی، محمدرضا و حاجی‏بنده، مونا (1396) بسط شاخص‏های کلیدی  سنجش تاب‏آوری مکانی-فضایی شهری؛ مرور فشرده ادبیات نظری، مجله باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 57، اسفند 1396، 32-19
[11].     کریمی،صادق و غضنفرپور،حسین و علیمرادی پور، نجمه (1397) مقایسه و تحلیل جغرافیایی خطر آب‌گرفتگی در معابر شهری (مورد مطالعه: معابر مناطق چهارگانۀ شهر کرمان)، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق) ، دوره 5، شماره 1 : 17-34.
[12].     ماهان، امین و منصوری، سید امیر(1396) مفهوم منظر با تاکید بر نظر صاحبنظران رشته‏های مختلف، باغ نظر، سال چهاردهم، شماره 47، اردیبهشت 1396، تهران.
[13].     مثنوی، محمدرضا و سلطانی‏فرد، هادی(1385) منظر پیچیده و پیچیدگی منظر، بررسی نقش پیچیدگی در پایداری سیستم‏های اکولوژیک، نشریه علوم محیطی، دوره 4، شماره 2، زمستان 1385، صفحه 100-85.
[14].     محمدی شهرودی، حامد و رحیم‏نیا، فریبرز و ملک‏زاده، غلامرضا و خوراکیان، علیرضا (1397) تبیین ویژگی‌ها و ابعاد تاب‌آوری سازمانی در سازمان‌های تولیدیِ مواجه با مخاطرات وچالش‌ها، مدیریت مخاطرات محیطی(دانش مخاطرات سابق)، دوره 5، شماره 1: 111-126.
[15].          مقیمی، ابراهیم (1394)، دانش مخاطرات؛ برای زندگی با کیفیت بهتر، چاپ دوم، تهران: موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
[16].          مقیمی، ابراهیم (1396)چرا دانش مخاطرات(مخاطره شناسی امری فطری است)؟ مدیریت مخاطرات محیطی(دانش مخاطرات سابق)، بهار 1396، دوره چهارم-شماره 1، صفحه 1-7.
[17].          نیکولاس طالب، نسیم(1392) قوی سیاه تاثیر رویدادهایی که وقوعشان را محال می‏پنداشتیم، مترجم: فرخ بافنده، انتشارات صبح صادق.
[18].     1398، ورود سیلاب به مناطق شرق شیراز؛ برخی از منازل دچار آبگرفتگی شدند، خبرگذاری تسنیم، ۰۶ فروردین ۱۳۹۸، سایت: ورود-سیلاب-به-مناطق-شرق-شیراز-برخی-از-منازل-دچار-آبگرفتگی-شدندhttps://www.tasnimnews.com/fa/news/ 1398/01/06/1976118/، آخرین بازیابی در تاریخ 17/01/99.
[19].     1398، «تعداد کشته شدگان حادثه سیل شیراز به ۲۱ تن رسید». روزنامه دنیای اقتصاد. ۶ فروردین ۱۳۹۸. آخرین بازیابی در تاریخ 18/01/99.
[20].          1398،«۱۱۹ زخمی در سیل شیراز». مشرق نیوز. تاریخ انتشار 05/01/۱۳۹۸. آخرین بازیابی در تاریخ 18/01/99.
[21].     1398،«طغیان مسیل در شیراز بیش از 200 خودرو را با خود برد». خبرگزاری میزان.تاریخ انتشار 05/01/۱۳۹۸. آخرین بازیابی در تاریخ 18/01/99.
[22].          1398،«میهمان نوازی مردم «شیراز» جهانی شد». ایسنا. تاریخ انتشار: ۱2/01/ ۱۳۹۸. آخرین بازیابی در تاریخ 18/01/99.
[23].          1398،«سیل نبود که شیرازی‌ها را سر زبان‌ها انداخت!». ایسنا. تاریخ انتشار: ۱۱/01/ ۱۳۹۸. آخرین بازیابی در تاریخ 18/01/99.
[24].          1398،«میهمان نوازی مردم «شیراز» جهانی شد». روزنامه دنیای اقتصاد، تاریخ انتشار :12/01/1398، آخرین بازیابی در تاریخ 18/01/99.
[25].          فیلم/سیل و یرانگر شیراز، مشرق نیوز. 5 فروردین 1398.
[26].            Landscape Atlases, Landscape identification, characterisation and assessment method, Ministery of  Sustainable Ecology Developpement and Energy; Retrieved in’ https://developpement-durable.gouv.fr.’ 2019
[27].            Adger, W. (2000). Social and ecological resilience: Are they related? Progress in Human Geography, 24, 347-364. https://doi.org/10.1191/030913200701540465
[28].             Aldunce, P. Beilin, R. Handmer, .J. and Howden, M.(2014) "Framing disaster resilience: The implications of the diverse conceptualisations of “bouncing back”", Disaster Prevention and Management, Vol. 23 Issue: 3, pp.252-270, https://doi.org/10.1108/DPM-07-2013-0130
[29].            Bodin, P. and Wiman, B. (2004), “Resilience and other stability concepts in ecology: notes on their origin, validity, and usefulness”, ESS Bulletin, Vol. 2, No. 2, pp. 33-43.
[30].            Bürgi, M., A. M. Hersperger and N. Schneeberger (2005). "Driving forces of landscape change - current and new directions." Landscape Ecology 19(8): 857-868. https://doi.org/10,1007/s3-0245-005-10980.
[31].            Council of Europe, (2000). European Landscape Convention, ETS 176. http://conventions.coe.int/Treaty/Commun/QueVoulezVous.asp?NT=176&CM=8&CL=ENG (accessed 26.08.13.).
[32].            Dhar, T. K. and L. Khirfan (2017). "A multi-scale and multi-dimensional framework for enhancing the resilience of urban form to climate change." Urban Climate 19:091-72. https://doi.org/10.1016/j.uclim.2016.12.004
[33].            Ghouchani, M., Taji, M., Yaghoubi Roshan, A., & Seifi Chehr, M. (2020). Identification and assessment of hidden capacities of urban resilience. Environment, Development and Sustainability. Doi: 10,1007/s8-00752-020-10668.
[34].            Heider, F. (1977), cited in Dewey, R. A. (2007), Psychology: An introduction; Chapter Four – the whole is Other than Sum of the Parts. Retrieved 2014/12/4.
[35].            Jones, L., & d'Errico, M. (2019). Whose resilience matters? Like-for-like comparison of objective and subjective evaluations of resilience. World Development, 124, 104632. doi:https://doi.org/10.1016/j.worlddev.2019.104632
[36].            Jones, B. A. (2015). Benchmarking organizational resilience: A cross-sectional comparative research study. NEW JERSEY CITY UNIVERSITY . Retrieved from https://search.proquest.com/docview/1734108727?accountid=45153
[37].            Klein, L.R., Hendrix, W.G., Lohr, V.I., Kaytes, J.B., Sayler, R.D., Swanson, M.E.,Reganold, J.P., (2015) Linking ecology and aesthetics in sustainable agriculturallandscapes: lessons from the Palouse region of Washington, USA. Landsc.Urban Plann. 134, 165-209. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2014.10.019
[38].            Labaka, L., J. Hernantes and J. M. Sarriegi (2015). "Resilience framework for critical infrastructures: An empirical study in a nuclear plant." Reliability Engineering & System Safety 141: 92-105. https://doi.org/10.1016/j.ress.2015.03.009
[39].            Manyena, S.B. (2006), “The concept of resilience revisited”, Disasters, Vol. 30 No. 4, pp. 433-450. https://doi.org/10.1111/j.0361-3666.2006.00331.x
[40].             Masnavi, M.R.; Gharaie, F.; Hajibandeh, M. (2018) Exploring urban resilience thinking for its application in urban planning: a review of literature, International Journal of Environmental Science and Technology 16 (1), 567-582.  https://doi.org/10.1007/s13762-018-1860-2
[41].             Piégay, H., A. Chabot and Y.-F. Le Lay (2018). "Some comments about resilience: From cyclicity to trajectory, a shift in living and nonliving system theory." Geomorphology. https://doi.org/10.1016/j.geomorph.2018.09.018
[42].            Shamsuddin, S. (2020). Resilience resistance: The challenges and implications of urban resilience implementation. Cities, 103, 102763. doi:https://doi.org /10.1016/j.cities.2020.102763
[43].            Távora. Gabriel S.G., Turetta. Ana Paula D.,(2016) An approach to map landscape functions in Atlantic Forest—Brazil, In Ecological Indicators, Volume 71, Pages 557-566, ISSN 160-1470X, https://doi.org/10,1016/j.ecolind. 2016,07,005.
[44].            Thomas, J. E. (2017). Human resilience and development in coupled socio-technical systems: A holistic approach to critical infrastructure resilience (Order No. 10270061). Available from ProQuest Dissertations & Theses Global. (1896531801). Retrieved from  https://search.proquest.com/docview/18965318011?accountid=45153.
[45].            Thomas, John E.; Eisenberg, Daniel A.; Seager, Thomas P. )2018( "Holistic Infrastructure Resilience Research Requires Multiple Perspectives, Not Just Multiple Disciplines." Infrastructures 3, no. 3: 30. https://doi.org/10.3390/infrastructures 3030030.