تعیین مناطق ممنوع ژئومورفولوژیکی در شهر بجنورد به‌منظور مکان‌گزینی جهت‌های مناسب توسعۀ شهری از دیدگاه مخاطره‌شناسی

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه کوثر بجنورد

2 استاد ژئومورفولوژی، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران

چکیده

فعالیت‌های بدون برنامۀ انسان در محیط، مخاطرات و خسارات مختلفی از جنبه‌های انسانی، اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی در پی دارد که می‌توان آثار و عواقب فاجعه‌آمیز آنها را به کمک برنامه‌ریزی‌های بعدی و آمادگی برای اقدامات اضطراری کاهش داد. هدف پژوهش حاضر، تعیین مناطق ممنوع ژئومورفولوژیکی به‌منظور مکان‌گزینی جهت‌های مناسب توسعۀ شهری از دیدگاه مخاطره‌شناسی در گسترۀ شهری و پیراشهری بجنورد است. با این هدف و در رویکرد سیستمی، متغیرهای محیطی شامل پارامترهای ژئومورفولوژی، زمین‌شناسی (لیتولوژی و گسل‌های فعال)، توپوگرافی (شیب، جهت شیب و ارتفاع)، هیدرولوژی (فاصله از رودخانه و مسیل‌ها) و پارامترهای انسانی (کاربری اراضی و فاصله از نقاط شهری و جمعیتی) در محدودۀ مطالعاتی در قالب نقشه‌های طبقه‌بندی تهیه شد و فازی‌سازی لایه‌ها انجام گرفت. با استفاده از مدل ANP وزن نهایی هر کدام از لایه‌های عاملی در نرم‌افزار Super decision به‌دست آمد. از حاصل‌ضرب وزن نهایی به‌دست‌آمده از مدل ANP با لایه‌های فازی‌شده و با استفاده از عملگر Fuzzy Gamma 0.5، نقشۀ تلفیقی به‌دست آمد و مناطق ممنوع ژئومورفولوژیکی از منظر توسعۀ شهری مشخص شد و پهنه‌های باقی‌ماندۀ محدودۀ مطالعاتی به رده‌های مناسب و بسیار نامناسب طبقه‌بندی شدند. نتایج تحقیق نشان داد که 7/57 کیلومتر مربع معادل 24/21 درصد از محدودۀ تحقیق با توجه به استانداردها و شرایط موجود، منطقۀ ممنوع است که اغلب منطبق بر قسمت‌های شرقی، شمالی و شمال شرقی شهر بجنورد یعنی بستر و حریم بستر رود فیروزه و محل تلاقی مسیل‌های حلقه‌سنگ، ملکش، پسته، دوبرار، آق‌قلعه، قشلاق، لنگر، باغچق و علی‌آباد و نقاط مجاور سامانه‌های گسلی چهار خروار- باباامان، دوبرار- برج و گسل پار‌گی و پنهان منطبق بر بستر رودخانه فیروزه است. از کل مساحت محدودۀ تحقیق، 3/58 کیلومتر مربع معادل 84/15 درصد شامل پهنۀ مناطق بسیار مناسب است که بیشتر در قسمت‌های مرکزی (پادگان ارتش قدیم)، جنوبی (اراضی بالادست پادگان منطقه، ملکش و تخت ارکان)، جنوب ‌غربی (پلیس‌راه قدیم) و جنوب شرقی (اراضی حمزانلو، کلاته یاوری و شهرک فرهنگیان) محدوده قرار دارد و بنابراین با توجه به مساحت کنونی شهر بجنورد، فضای بهینۀ توسعه برای سال‌های آتی مبتنی بر حرکت در مسیر کم‌خطر وجود دارد. نتیجه نهایی این است که پژوهش حاضر مبتنی بر نگرش سیستمی و اعمال مناطق ممنوع ژئومورفولوژیکی است و نتایج تحقیق برای مدیریت فضا از کارایی توسعۀ سکونتگاهی ویژۀ شهری و پیراشهری برخوردار است.  

کلیدواژه‌ها


[1]. اسفندیاری، مهدیه (1392). «بررسی نقش عوامل ژئومورفولوژیک بر توسعۀ فیزیکی شهر اراک به‌منظور تدوین مدل دادۀ مفهومی»، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ علوم زمین، دانشگاه شهید بهشتی.
[2]. اسمیت، کیت (1382). مخاطرات محیطی، ترجمۀ ابراهیم مقیمی و شاپور گودرزی‌نژاد، تهران: سمت.
[3]. امانپور، سعید؛ علیزاده، هادی؛ و قراری، حسن (1392). «تحلیلی بر مکان‌یابی جهت‌های بهینۀ توسعۀ فیزیکی شهر اردبیل با استفاده از مدل AHP»، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، دورۀ 3، شمارۀ 10، ص 97-83.
[4]. پورطاهری، مهدی؛ پاشانژاد، احسان؛ و احمدی، حسن (1395). «ارزیابی میزان روایی روش‌های تصمیم‌گیری چندشاخصه در تعیین پهنه‌های مناسب توسعۀ شهری (مطالعۀ موردی: شهرستان آذرشهر)»، برنامه‌ریزی و آمایش فضا، دورۀ 20، شمارۀ 1، ص 20-1.
[5]. جعفری، تیمور؛ سلمانی ‌مقدم، محمد؛ و سعیدی برجی، معصومه (1395). «بررسی نقش برنامه‌ریزی شهری در بهبود تاب‌آوری در برابر زلزله (نمونۀ موردی: شهر بجنورد)، مجموعه مقالات سومین کنفرانس جامع مدیریت بحران و HSE.
[6]. چورلی، ریچارد جی.؛ شوم؛ استانلی اِی.؛ و سودن، دیوید اِی. (1379). ژئومورفولوژی (جلد سوم) (فرایندهای دامنه‌ای، آبراهه‌ای، ساحلی و بادی)، ترجمۀ احمد معتمد، تهران: سمت.
[7]. رضایی‌ مقدم، محمدحسین؛ و خیری‌زاده آروق، منصور (1393). «شبیه‌سازی فضایی، مخاطرات و محدودیت‌های ژئومورفولوژیکی توسعۀ فیزیکی شهر ملکان»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 1، شمارۀ 1، ص 24-5.
[8]. روستایی، شهرام؛ و جباری، ایرج (1391). ژئومورفولوژی مناطق شهری، چاپ چهارم، تهران: سمت.
 [9]. زیاری، کرامت‌الله (1384). برنامه‌ریزی شهرهای جدید، چاپ ششم، تهران: سمت.
[10]. سالاری، ممند؛ نیری، هادی؛ امانی، خبات؛ و گنجائیان، حمید (1396). «مکان‌گزینی جهات مناسب توسعۀ شهری کامیاران با رویکرد مخاطره‌شناسی مبتنی بر اِعمال مناطق ممنوع ژئومورفولوژیکی»، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 4، شمارۀ 4، ص 436-419.
[11]. سلمانی‌مقدم، محمد؛ زنگنه ‌اسدی، محمدعلی؛ تقوی‌ مقدم، ابراهیم؛ و پوریان، زهرا (1399). «تحلیل و ارزیابی پارامترهای ژئومورفولوژیکی تأثیرگذار بر جهات توسعۀ فیزیکی شهر بجنورد با استفاده از روش‌های ANP، AHP و الگوریتم‌های فازی»، جغرافیا و آمایش شهری- منطقه‌ای، سال دهم، شمارۀ 34، ص 170-147.
[12]. شکور، علی؛ شمس‌الدینی، علی؛ و توکلی، لیلا (1395). «نقش عوامل ژئومورفولوژیک در توسعه‌ی فیزیکی شهرها با استفاده از نرم‌افزار GIS (مطالعۀ موردی: بخش میمند استان فارس)، جغرافیای طبیعی، دورۀ‌ 9، شمارۀ‌ 2.
[13]. عابدینی، موسی؛ میرزاخانی، بهاره؛ و عسگری، آتنا (1394). «پهنه‌بندی ژئومورفولوژیکی تناسب زمین در شهرستان اراک با استفاده از مدل منطق فازی (با رویکرد توسعۀ آتی شهر اراک)»، برنامه‌ریزی منطقه‌ای، سال پنجم، شمارۀ 18.
[14]. قدیری‌ معصوم، مجتبی؛ جعفربیگلو، منصور؛ موسوی‌ روزان، سیدمحمد؛ و بخشی، زهرا (1392). «نقش عوامل طبیعی در پراکنش سکونتگاه‌های روستایی شهرستان تربت جام»، اقتصاد فضا و توسعۀ روستایی، دورۀ 2، شمارۀ 4، ص 54-33.
[15]. مخدوم، مجید (1384). شالودۀ آمایش سرزمین، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[16]. مقیمی، ابراهیم (1391). ژئومورفولوژی شهری، چاپ پنجم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[17]. مقیمی، ابراهیم (1391). فلسفۀ تغییرات محیط (بر مبنای معرفت‌شناسی معنوی)، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[18]. مقیمی ابراهیم (1399)، ژئومورفولوژی و توسعۀ پایدار شهری در استان خراسان شمالی، وبینار، سخنرانی، دانشگاه کوثر و بنیاد نخبگان استان خراسان شمالی، 26/9/1399
[19]. ملکی، امجد؛ دهساری، مهین؛ و رضایی، پیمان (1394). «تنگناهای ژئومورفولوژیک توسعۀ کالبدی شهر جوانرود با استفاده از مدل Fuzzy logic»، مدرس علوم انسانی (برنامه‌ریزی و آمایش فضا)، دورۀ‌ 19، شمارۀ 4، ص 183-159.
[20]. میرکتولی، جعفر؛ و حسینی، سید محمدحسن (1392). «ارزیابی تناسب اراضی میان‌بافتی شهر گرگان برای توسعۀ میان‌افزا با استفاده ترکیبی از GIS و AHP»، مطالعات شهری، شمارۀ 9، ص 80-69.
[21]. نظریان، اصغر (1389). پویایی نظام شهری ایران، چاپ دوم، تهران: مبتکران.
[22]. وزارت صنعت، معدن و تجارت، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، نقشۀ زمین‌شناسی 100000/1 بجنورد.
[23]. Chunyan, J.; Yonggang, J.; Hongxian, S.; Changwei, T.; Fanghui, J.; & Zhongnian, Y. (2011). “Coastal Urban Road Geo-Disaster Monitoring Problems of Laoshan District”, Procedia Engineering, V. 21, pp: 368-375.
[24]. Del Monte, M.; D`Orefice, M.; Luberti, G.M.; Marini, R.; Pica, A.; & Vergari, F. (2016). “Geomorphological Classification of Urban Landscapes: the case study of Rome (Italy)”, Journal of Maps, V. 12, pp: 178-189.
[25]. Garcia, P.M.B.; Augustin, C.H.R.R.; & Casagrande, P.B. (2020). “Geomorphological Index asSupport to Urban Planning”, Mercator, Fortaleza, V. 19, e19003, ISSN: 1984-2201, pp: 1-24.
[26]. Han, H.; & Jia, H. (2017). “Simulating the spatial dynamics of urban growth with an integrated modelling approach: A case study of Foshan, China”, Ecological Modelling, V. 23, pp: 107-116.
[27]. Hassan, A.; Almatar, M. G.; Torab, M.; & Allen, C.D. (2020). “Environmental Urban Plan for Failaka Island, Kuwait: A Study in Urban Geomorphology”, Sustainability, 12, 7125, pp: 1-21.
[28]. Malczewski, J. (2006). “Ordered weighted averaging with fuzzy quantifiers: GIS-based multicriteria evaluation for land-use suitability analysis”, International Journal of Applied Earth Observation and Geoinformation, V. 8 (4), pp: 270-277.
[29]. Mohapatra, S.N.; Pani, P.; & Sharma, M. (2014). “Rapid Urban Expansion and its Implications on Geomorphology: A Remote Sensing and GIS Based study”, Geography Journal, Hindawi, Article ID 361459, pp: 1-10.
[30]. Reynard, E.; Pica, A.; & Coratza, P. (2017). “Urban Geomorphological Heritage. An Overview”, Quaestions Geographicae, V. 36 (3), pp: 7-20.