از حالت مخاطره‌آمیز جرم‌شناسی بالینی تا جرم در معرض مخاطره قرار دادن جان و مال دیگری

نوع مقاله : پژوهشی بنیادی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری حقوق کیفری و جرم‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بندرعباس، بندرعباس، ایران

2 عضو هیأت علمی گروه حقوق، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد بندرعباس، بندرعباس، ایران

چکیده

اصطلاح «مخاطره و خطر»، ابتدا در حقوق مدنی و در قلمرو صنعت بیمه پدیدار شد و منظور از آن حادثۀ زیانباری بود که تحقق و زمان آن قطعی و معلوم نیست؛ یعنی هر حادثۀ زیانباری که تحقق آن ممکن اما غیرقطعی باشد. در جرم‌شناسی بالینی، حالت خطرناک دارای شاخص‌های زیستی-روانی و اجتماعی و در واقع نوعی آسیب اجتماعی یا بیماری است و راهکارهای متناسب با این حالت تعریف و به‌منظور رفع آن نزد مجرم و محیط او اقدام می‌شود. به‌تدریج این مفهوم به قلمرو حقوق کیفری نیز وارد شد و مجموعه‌ای از رفتارهای ضد اجتماعی، مانند ترک کمک به اشخاص در مخاطره، وصف کیفری به خود گرفت و با ضمانت اجرا همراه شد. قانونگذاران برخی از کشورها مانند فرانسه در اصلاحیۀ قانون مجازات 1994، با دغدغۀ پایان دادن به رفتارهای خودخواهانۀ اشخاص، زرادخانۀ کیفری خود در این خصوص را تقویت کرده و عمل «در معرض خطر قرار دادن جان دیگری» را جرم‌انگاری کردند. بدین‌سان، به یک مفهوم، جدای از وجود و ورود زیان، توجه ویژه نشان داده شد و از بینش کلاسیک حقوق کیفری مبتنی بر مادی بودن صدمه فاصله گرفته شد. این رویکرد نوین در جرم‌انگاری رفتارهای مخاطره‌زا، با دانش مخاطرات همسوست و با هدف پیشگیری از وقوع برخی از رفتارهای خطرناک، در راستای تحقق نوعی ایمنی در جامعه است. از این‌رو می‌توان شاهد حضور نوعی دانش مخاطرات در مفهوم گستردۀ آن در ادبیات قانونی بود که بدون محدودیت ماندن در مخاطرات حوزۀ جغرافیایی، بلکه هر نوع به مخاطره انداختن حیات اجتماعی و در معرض خطر قرار دادن سلامت و ایمنی جامعه را شامل می‌شود. در ادبیات جرم‌شناختی و حقوقی نیز، به‌تدریج توجه از خطرناکی افراد به خطرناکی رفتار سوق پیدا کرد، درحالی که وجود دانش مخاطرات در مفهوم کلان، پیشتر به ضرورت چنین رویکردی توجه نشان داده است. از این‌رو این دو مفهوم خطر و خطرناکی و تعامل آن با دانش مخاطرات و جلوه‌های تقنینی آن در حقوق کیفری ایران و فرانسه، با روشی کتابخانه‌ای و ابزار توصیفی- تحلیلی بررسی خواهد شد. در نتیجه به نظر می‌رسد که رویکرد کلان دانش مخاطرات به‌دلیل اهمیت ایمنی و تلاش برای تحقق آن، رویکردی مغفول در قانونگذاری جامع در حوزه‌های مختلف سلامت‌مدار قلمداد می‌شود و از این‌رو، مقتضی است با عبور از تکیۀ تک‌بعدی بر حالت خطرناک، به رهنمودهای دانش مخاطرات توجه کرد و آنها را در راستای دقت قانونگذاری و پیش‌بینی جرم به خطر انداختن سلامت دیگری به‌کار بست.

کلیدواژه‌ها


[1].       ابراهیمی، شهرام (1399). بزهانگاری عدم انجام تدابیر پیشگیری از بزه‌کاری، زیر نظر دانشنامۀ سیاستگذاری حقوقی، معاونت حقوقی رئیس جمهور.
[2].               املی، پاتریک (1398). جُرم و ریسک، ترجمۀ یزدان صیقل و امیر ایرانی، نشر جنگل.
[3].        امیدی، جلیل (1398). «مسئولیت دادستان در پیشگیری از حوادث زیانبار؛ با نگاهی به حادثۀ پلاسکو»، در: افق‌های نوین حقوق کیفری: مجموعه مقالات در نکوداشت‌نامۀ استاد دکتر حسین آقایی‌نیا، تهران: میزان.
[4].               ایارگر، حسین (1396). نظارت بر مجرمان خطرناک (رویکرد حقوقی- جرم‌شناختی)، انتشارات دانشگاه علوم انتظامی امین.
[5].               ایرانی، امیر (1398).جرم‌انگاری و پاسخ‌گذاری رفتارهای مخاطره‌آمیز، رسالۀ دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه شیراز.
[6].        بن فیس، فیلیپ (1386). تحولات اخیر حقوق کیفری اطفال فرانسه در پرتو قانون پیشگیری از بزهکاری 5 مارس 2007، ترجمۀ شهرام ابراهیمی، مطالعات پیشگیری از جرم، سال دوم، شمارۀ چهارم، ص 180-159.
[7].               پاکنهاد، امیر (1394). سیاست جنایی ریسک‌مدار، چ دوم، تهران: میزان.
[8].               پرادل، ژان (1386). جرائم علیه اشخاص‌ (آسیب‌های جسمی)، ترجمۀ مجید ادیب، تهران: میزان.
[9].        جلالی، محمود؛ و موسوی، زینب‌سادات (1395). جهانی شدن تروریسم و راهکارهای حمایت مؤثر از بزه‌دیدگان آن، دوفصلنامۀ پژوهشنامه حقوق کیفری، دورۀ هفتم، شمارۀ 1 (پیاپی 13) ص 99-73.
[10].      حسینی، سید محمد؛ ساعدی، زهرا؛ و صادقی، آزاده (1391). «نگاهی به تحولات مفهومی و کارکردی در کیفرشناسی نوین»، مجلۀ حقوقی دادگستری، سال 76، شمارۀ 79، ص 178-155.
[11].           دنی، دیوید (1393). ریسک و جامعه، ترجمۀ صالح کاشانی محمدی، انتشارات پژوهشکدۀ بیمه.
[12].           رضوانی، سودابه (1396). مفهوم خطرناکی در علوم جنایی، تهران: میزان.
[13].           رضوانی، سودابه (1391). مدیریت انسان‌مدار ریسک جرم، تهران: میزان.
[14].           زینالی، امیرحمزه (1394). جهانی شدن حقوق کیفری (در قلمرو حمایت از کودکان در برابر بزهدیدگی تهران: میزان.
[15].      صفاری، علی؛ و صابری، راضیه (1396). «هشداررسانی؛ ضابطۀ اصلی رفع مسئولیت در پیشگیری وضعی خطرناک از جرم»، پژوهش حقوق کیفری، دورۀ پنجم، شمارۀ 18، ص 210-165.
[16].      عبداللهی، افشین؛ و بهرامی، هیمن (1390). «توجه به حالت خطرناک برای مدیریت و کنترل بزهکاری»، تعالی حقوق، سال چهارم، شماره‌های ۱۳ و ۱۴، ص 124-113.
[17].      فروغی، فضل‌الله؛ و ایرانی، امیر (1397). «بازشناسی معیارمدار از تحولات ارکان رفتارهای مجرمانۀ مخاطره‌آمیز»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ پنجم، شمارۀ 2، ص 165-143.
[18].           مقیمی، ابراهیم (1394). دانش مخاطرات (برای زندگی با کیفیت بهتر)، چ دوم،تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[19].      نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین؛ و رضوانی، سودابه (1394). «سلبِ آزادی پیشگیری‌محور با تأکید بر مادۀ 150 قانون مجازات اسلامی 1392»، پژوهش حقوق کیفری، سال چهارم، شمارۀ 12،ص 42-9.
[20].      نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین؛ حبیب‌زاده، محمدجعفر؛ و بابایی، محمدعلی (1383). «جرائم مانع (جرائم بازدارنده)»، مدرس علوم انسانی، دورۀ 8، شمارۀ ویژه‌نامه (پیاپی 37)، ص 48-23.
[21].      نجفی ابرندآبادی، علی‌حسین (1396). جنایات بین‌المللی و جرم‌شناسی، دیباچه در: جرم‌شناسی فراملی به‌سوی جرم‌شناسی جنایات بین‌المللی، به کوشش حمیدرضا نیکوکار، تهران: میزان.
[22].            Bevir M.; & Rhodes R. A. W. (2003) Interpreting British Governance. London: Routledge.
[23].            D. Caron et Cl. Carbonaro, Risques causés à autrui, J.-Cl. Pénal, art. 223-1 et 223-2.
[24].            Jérôme Lasserre, Rôle du juge en matière de risques causés à autrui, AJ Pénal 2020.
[25].            Marc Puech (1994). De la mise en danger d'autrui, Recueil Dalloz.
[26].            Pascal Beauvais, L'infraction-obstacle terroriste à l'épreuve du contrôle constitutionnel de nécessité, RSC 2018.
[27].            Pratt, John; & Dickson, Marny (1997). “Dangerous, Inadequate, Invisible, Out: Episodes in the criminological career of habitual criminals”, Theoretical Criminology, 1(3), pp: 363-384.
[28].            Pratt, John (2001). “Dangerosite, risqué et technologies du pouvoir”, Criminologie, 34(1), pp: 103-121.
[29].            Pratt, John. (1998). “Dangerousness, Risk and Technologies of Power”, in P. O'Malley (Ed), Crime and the Risk Society Bristol: Ashgate, pp: 300-327.
[30].            Y. Mayaud (2007). Risques causés à autrui, Rép. pén, n° 27 s.
[31].            Véronique Cohen-Donsimoni, L'entreprise face à l'émergence du délit de risques causés à autrui, AJ Pénal 2016 p.356.