علل وقوع زلزله از نگاه متقدمان دورۀ اسلامی (اواخر قرن دوم تا یازدهم) و کیفیت توجه به ‌مخاطرات آن

نوع مقاله : پژوهشی بنیادی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ علم دورۀ اسلامی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

2 دانشیار دانشگاه خواجه نصیرالدین طوسی، عمران مهندسی زلزله

3 استاد مدعو تاریخ علم دورۀ اسلامی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

چکیده

گمان غالب بر آن است که مسلمانان نظریۀ «بخارِ تر و خشک» یا «اَبخَرِه و اَدخَنِه» را به‌عنوان عامل وقوع زلزله از ارسطو اخذ کرده‌اند. این نظر خالی از حقیقت نیست، اما آشکارا تلاش‌های دانشمندان دورۀ اسلامی در تبیین زلزله را از طریق ارائۀ نظریه‌های جدید نادیده می‌گیرد. پژوهش پیش ‌رو درصدد یافتن پاسخ این پرسش است که متقدمان دورۀ اسلامی در تبیین عوامل طبیعی وقوع زلزله به‌مثابۀ مخاطرۀ طبیعی چه نوآوری‌هایی داشته‌اند؟ این تحقیق با روش پژوهش تاریخی به جست‌وجوی در آثار دانشمندان اواخر قرن دوم تا قرن یازدهم هجری می‌پردازد و با گردآوری و توصیف داده‌های مکتوب آنها را طبقه‌بندی و تجزیه‌و‌تحلیل می‌کند. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که مسلمانان با شرح ‌و بسط، استدلال، تبیین و پذیرش بخارِ تر و خشک و با آگاهی از ضعف این نظریه در پاسخ‌دهی به پرسش‌های مقدرِ خود دربارۀ زلزله، شش نظریۀ دیگر را هم در کنار آن عرضه داشته‌اند. این نظریه‌ها شامل «آبِ باران و بی‌بارانی»،«ریزشِ غارها و گودال‌های بزرگ زیرِ زمین»،«افتادن کوه‌ها، ریزش قلل و دماغۀ ارتفاعات»، «باد روی زمین یا فشار هوا»، «نور (حرارت یا آتش)» و «سقوط شهاب‌سنگ» می‌شود. طرح این نظریه‌های نوآورانه، از استقلال فکری و فلسفی دانشمندان مسلمان در تبیین پدیدۀ زلزله حکایت دارد.

کلیدواژه‌ها


[1]. ابن‌القاسم، یحیی‌بن‌الحسین‌بن القاسم‌بن‌محمد (1968م)، غایت‌الأمانی فی أخبارالقطرالیمانی، تحقیق سعید عاشور (1و2): القاهره، ج1،ص308.
[2]. ابن‌الدیبع، عبدالرحمن بن‌علی (1977م). قره‌العیون بأخبارالیمن المیمون، تحقیق محمدبن علی الأکوع، المطبة السلفیة، القاهره، ج1، ص362.
[3]. ابن‌بطریق، یحیی (1967م)‌. الآثارالعلویه، ترجمه متئورولوگیکای ارسطو، به‌کوشش کازیمیر پترایتس، بیروت، ص74.
[4]. ابن‌رشد، محمدبن‌احمد (1994م). رساله الآثار العُلویه، مقدمه و تصحیح و تعلیق، رفیق‌العجم و جیرار جهامی، چ اول، بیروت: دارالفکر اول، ص64، 122.
[5]. ابن‌سهلان ساوی، زین‌الدین عمر (1337ش). آثار علوی الرساله السنجریه فی الکائنات العنصریه، دیباچه و تصحیح و حواشی به کوشش محمد تقی دانش‌پژوه، تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین، ص43، 44.
[6]. ابن‌سینا (1404ق)، الشفاء (الطبیعیات)، 3ج، ج2، تحقیق سعید زاید و...، قم: مکتبة آیه‌الله المرعشی النجفی، ص15،16،17،18،19.
[7]. ابن‌سینا (1400ق). عیون‌الحکمة (رسائل ابن‌سینا )، قم: انتشارات بیدار، ص۲۳.
[8]. ابن‌سینا (1379ش). النجاة، مصحح محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ، ص۳۱۳-314.
[9]. ابن‌کمونه، سعدبن‌منصور (1378ش). الکاشف (الجدید فی‌الحکمة)، محقق، ناجی اصفهانی، تهران: مؤسسۀ پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ص ۲۴8،247.
[10]. ابن‌ندیم، ابی‌الفرج محمدبن ابی‌یعقوب اسحاق(1971م). الفهرست، شرح و تعلیق، یوسف علی طویل، بیروت: دارالکتاب العلیمه، ص421.
 [11]. ابوریده، محمد عبدالهادی (1950م). رسائل الکندی الفلسفیة «رسالة الکندی فی کمیة کتب أرسطوطالیس و ما یحتاج الی‌ها فی تحصیل الفلسفة»، القاهرة، ص368.
 [12]. الغنیم، عبدالله‌یوسف (2002م) سجل الزلازل العربی، طبع1، الکویت: الجمعیة الجغرافیة الکویتیة، موسسه الکویت للتقدم، ص22-21 ،350.
[13]. بغدادی، ابوالبرکات (1373ش) المعتبر فی‌الحکمة، 3ج، ج2و3چاپ دوم، اصفهان: دانشگاه اصفهان، ص221-222.
[14]. اخوان‌الصفا (1387ش). مجمل‌الحکمۀ (ترجمه گونه‌ای کهن از رسائل اخوان‌الصفا)، به‌کوشش محمدتقی دانش‌پژوه، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص167-170.
[15]. اخوان‌الصفا (1412ق). الرسالة الخامسة من الجسمانیات الطبیعیات فی بیان تکوین المعادن (رساله 18)، ج۲، چاپ اول، بیروت، ص۹1.
[16]. اخوان‌الصفا (1412ق). الرسالة التاسعة و الثلاثون من رسائل،4ج، ج3، چاپ اول، بیروت: الدارالإسلامیة، ص۳۲۵.
[17]. ارسطو (‌1388ش). آثار علوی، مترجم اسماعیل سعادت، چاپ اول، تهران:انتشارات هرمس، ص9-‌10،148،152به‌بعد.
[18]. اسفزاری، خواجه ابوحاتم مظفربن اسماعیل(2536ش). آثار علوی، به‌تصحیح و تحشیه محمدتقی مدرس‌رضوی، تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران، ص12-13.
[19]. الخزرجی، علی‌بن‌الحسن(1981م). العسجد المسبوک فیمن ولی الیمن من‌الملوک (ط2مصورة)، دمشق: دارالفکر، ج2،ص131،310-311.
[20]. الجزار، ابوالحسن علی بن‌محمد(1947م) تحصین المنازل من هول الزلازل، مقدمة المحقق مصطفی انور طاهر، القاهرۀ: مجلة حولی‌ات إسلامیة، ص139-140،143.
[21]. العیدروسی، محی‌الدین عبدالقادربن‌شیخ‌بن‌عبدالله (1985م). تاریخ‌النورالمسافر، بیروت: دارالکتب‌العلمیه، ص50.
[22]. امیران حسینی اصفهانی، غیاث الدین علی‌بن علی(1393ش). دانشنامۀ جهان، تحقیق و تصحیح نیکی ایوبی‌زاده، چاپ، اول، تهران: کتابخانۀ موزه و اسناد مجلس شورای اسلامی، ص70.
[23]. بربریان، مانوئل(1369ش). «انگاره باد زندانی، یونانی است یا ایرانی؟»، ایران‌شناسی، سال2، ش4، ص834.
[24]. برجیان،حبیب، زمستان(1385ش). «زمین‌لرزه در پندار و اندیشه‌ایرانی»، نامۀ فرهنگستان، ،ش32، ص8-24.
[25]. بهمنیاربن‌مرزبان(1375). التحصیل، مصحح: مطهری، مرتضی. تهران: مؤسسۀ انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ص۷۱۷-718.
[26]. بیرونی، ابوریحان(1362ش). التفهیم لاوائل صناعۀ التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران، ص504.
[27]. پلوتارک/ فلوطرخس (1954م). الآراءالطبیعیة، ترجمة قسطا بن لوقا، همراه فی النفس ارسطو، به‌کوشش عبدالرحمان بدوی، بیروت/کویت، ص151-152.
[28]. جابربن‌حیان(2009م). رسائل، پاریس: دار بیبلیون، ص۹۶.
[29]. جابربن‌حیان (1971م). ثلاثون کتاباً و رسالۀ ًفی الکیمیاء والإکسیر والفلک والطبیعیة، إعداد، احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه،ص290.
[30]. دَفّاع، علی‌عبدالله؛ و شوقی، احمد (1382ش). مشاهیر فیزیک، مترجم رضا محمدزاده، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص136.
[31]. رازی، شهمردان‌بن ابی‌الخیر (1362ش). نزهت‌نامه علایی، تصحیح فرهنگ جهانپور، تهران: موسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی، ص444-445.
[32]. زارع، مهدی؛ رحمانی، رؤیا؛ و هاشمی، احمد (بهار 1394ش). تحلیل خطر زمین‌لرزه و تهیه نقشه‌های پهنه‌بندی شتاب در محدوده جزیره خارک، مخاطرات محیط طبیعی، شمارۀ 5، ص 2-1.
[33]. زارع، مهدی (1398). تولد یک علم، روزنامه شرق، شمارۀ3607، پنج شنبه ۵ دی. به این نشانی:
[34]. زارع، مهدی (تابستان 1395). چرا دانش مخاطرات؟، مدیرت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دوره 3، شمارۀ 2 ، ص91 -92.
[35]. سهروردی، شیخ اشراق (1373). حکمت‌الاشراق، در مجموع مصنفات شیخ اشراق، ج2، تصحیح هانری کربن، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ص195.
[36]. سیوطی، جلال‌الدین عبدالرحمن (1987م). کشف الصلصلة عن وصف الزلزلة، تحقیق محمد کمال‌الدین عزالدین، قاهره: عالم‌الکتب. ص135-136.
 [37]. شمس‌الدین آملی، محمدبن‌محمود (1381ش). نفائس‌الفنون فی عرائس‌العیون، مصحح ابوالحسن شعرانی و ابراهیم میانجی، ج2، تهران: اسلامیه، ص541.
[38]. شهرزوری، شمس‌الدین محمدبن محمود (1383ش). رسالة فی العلوم الطبیعیة (الشجرة الإلهیة)، مصحح: نجفقلی حبیبی، 3ج، ج2، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، ص۴۹، 296-۲۹۷.
[39]. شیروانی، محمدبن‌حسن(1033-1098ق). آثارعلوی-کائنات‌جو، نسخه خطی فارسی تهران،کتابخانه مجلس شورای ملی، شمارۀ ف. 1937.
[40]. عضدالدین ایجی، عبدالرحمان‌بن‌احمد (1325ق- 1907م). شرح المواقف، شارح، جرجانی، علی‌بن‌محمد،مصحح: نعسانی حلبی، محمد، محشی:سیالکوتی، عبدالحکیم‌بن‌شمس‌الدین و چلبی و حسن‌بن‌محمد،8ج، ج7، قم:الشریف‌الرضی، ص۲۱۸.
[41]. علامه حلی (1337ش). إیضاح المقاصد، سایر پدیدآورندگان کاتبی قزوینی، علی‌بن عمر مصحح، منزوی، علی نقی. تهران: نشردانشگاه تهران، ص۳۵۶.
[42]. علامه حلی (1387). الأسرار الخفیة فی العلوم العقلیة، پدیدآورندگان: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم. پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی. مرکز احیای آثار اسلامی، قم: بوستان کتاب، ص۳۵۹.
[43]. غفاری، محمدخالد (1380). فرهنگ اصطلاحات آثار شیخ‌اشراق، چ اول، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، ص157.
[44]. فخر رازی، محمدبن‌عمر (1370). مباحث‌المشرقیة، ج2، چ دوم، قم: انتشارات بیدار، ص205-207.
[45]. قاسمی، حمید و گروه مؤلفین(1399). مرجع پژوهش، چاپ اول، ویراست هفدهم، اندیشه آرا، ص 309-310.
[46]. قزوینی، زکریا (1340ش). عجایب المخلوقات (فارسی)، تصحیح و مقابله نصرالله سبوحی، تهران: کتابخانه و چاپخانه مرکزی ناصرخسرو، ص154.
[47]. قزوینی، زکریا (1973م). عجائب‌المخلوقات (عربی)، تصحیح فارق‌سعد، الطبعۀ‌الاولی بیروت: دارالافاق الجدیده، ص198.
[48]. قطب‌الدین‌شیرازی، محمودبن مسعود (1369ش). درة‌التاج، تصحیح سیدمحمد مشکوة، چ سوم، ج3و4، تهران: حکمت، ج 4،ص656،655، 107، ج3، ص۲۱۲-213.
[49]. قهرودی تالی، منیژه (زمستان 1395ش). «چرا دانش مخاطرت (ضرورت استفاده از دیدگاه ژئوفرکتال در ردیابی مخاطرات)؟»، مدیرت مخاطرات محیطی، دورۀ 3، شمارۀ 4، ص 198.
[50]. کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق (1380ش). مجموعه رسائل و مصنفات، مقدمه و تصحیح و تعلیق مجید هادی‌زاده، چ دوم، تهران: میراث مکتوب، ص293.
[51]. کرامتی، یونس (1387ش). جایگاه ابوحاتم اسفزاری و ابن‌خمار در سنت آثارعلوی دورۀ اسلامی، تاریخ علم، شمارۀ 6، ص 111-112.
[52]. کرامتی، یونس (شهریور1390ش). «مروری بر آثار ایرانیان در زمینه آثار علوی»، کتاب ماه علوم وفنون، دورۀ دوم، سال پنجم، شمارۀ 5، ص 24 و28.
[53]. کرامتی، یونس (1378ش). آثار دانشمندان ایرانی دربارۀ آثار علوی و تأثیر نظریات طبیعی‌دانان یونانی بر آنها، تاریخ علم در اسلام و نقش دانشمندان ایرانی، به‌کوشش محمد علی شعاعی و محسن حیدرنیا، تهران ، ص200-220 و 228-240.
[54]. گواهی، عبدالرحیم (زمستان1393ش). (چرا دانش مخاطرات؟2)، مخاطره‌شناسی و آینده‌پژوهی، دانش مخاطرات، دوره 1، شمارۀ 2 ، ص 127.
[55]. لاری، محمد مصلح‌الدین (قرن10). حاشیه بر هیأت قوشچی، نسخه خطی، تهران: مدرسه سپهسالار، ش7426، ص150.
[56]. مسعودی مروزی، شرف‌الدین (1377ش). رساله آثارعلوی، به‌کوشش محمد تقی دانش پژوه، تهران: انتشارات فرهنگ ایران زمین، ص118.
[57]. مصاحب، غلامحسین(1383ش). دایرة‌المعارف فارسی، ج1،‌ تهران: امیرکبیر و شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، ص1176.
[58]. مطر، أنیس (دیماه 1395، اسفند 1395، تیرماه 1396). «زلزله و دلایل بوقوع پیوستن آن از دیدگاه بوعلی سینا»، مترجم إسراء مبارکه، نشریه لذت فیزیک، شمارۀ 41 و 42 و43، ص4.
[59]. مطیعی لنگرودی، حسن (ا1396). چرا دانش مخاطرات؟ (ضرورت پرداختن به‌مخاطرات انسانی؛ بیکاری). مدیریت مخاطرات محیطی، (دانش مخاطرات سابق) دوره 4 شمارۀ 2 ، ص 1.
[60]. معتمد، احمد (1367ش). زمین‌شناسی عمومی. چ دوم: انتشارات دانـشگاه تـهران، ص317.
[61]. مقدسی، مطهربن‌طاهر(1901م). البدء و التاریخ، به‌کوشش کلمان هوار، ج 2، پاریس، ص36-37.
[62]. مقیمی، ابراهیم (1396ش). «چرا دانش مخاطرات (مخاطره‌شناسی امری فطری است)؟»، مدیریت مخاطرات محیطی، دوره 4 شمارۀ 1، ص 1.
[63]. مقیمی، ابراهیم (1395ش). «چرا دانش مخاطرات (دیدگاهی جدید برای درک مخاطرات)؟»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 3، شمارۀ 3، ص 196.
[64]. منصوریان، علی (1395ش). «چرا دانش مخاطرات؟، (تأکیدی بر لزوم پژوهش و همکاری‌های بین‌رشته‌ای برای شناخت بهتر مخاطرات و توسعه)»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 3، شمارۀ 1، ص 1.
[65]. مولانا، جلال‌الدین بلخی (1376ش). مثنوی معنوی، به‌کوشش و اهتمام رینولد الین نیکلسون، چ پنجم، تهران: طلوع، ص 693-694.
[66]. هاشمی لشنلو، میرحمید؛ و موسوی، آرش (تابستان1399ش). «تبیین علل وقوع زلزله در آثار ابن‌سینا و تأثیرپذیری قطب‌الدین شیرازی و شیروانی از آن»، نشریۀ تاریخ فلسفه، سال یازدهم، شمارۀ اول، ص 96.
[67]. هروی، محمد شریف نظام‌الدین احمد (1363ش). انواریه (ترجمه و شرح حکمت الاشراق سهروردی)، مقدمۀ حسین ضیائی، چ دوم، تهران: امیر کبیر، ص107، 105-104.
[68]. همدانی (طوسی)، محمدبن‌محمود (1375ش). عجایب‌المخلوقات و غرائب‌الموجودات، ویراستار جعفر مدرس صادقی، چ اول، تهران: نشر مرکز، ص163.
]69[. Ambraseys, N.N. & C.P. Melville. (2005). A History of Persian Earthquakes,
Cambridge, New York, p.3.
]70.[ Ben-Menahem, Ari, (1995)."A Concise History of Mainstream Seismology: Origins, Legacy, and Perspectives" (PDF). Bulletin of the Seismological Society of America Vol. 85, No. 4. pp. 1201-1202-1204-1206- 1207–1225.
]71.[ Kant, Immanuel. (2012). Edited by Eric Watkins, University of California, SanDiego. Cambridge University Press, DOI: https://doi.org/10.1017/CBO9781139014380.009, pp. 327-336.
]72[. Lettinck, Paul. (1999). Aristotle's Meteorology and Its Reception in the Arab World: With an Edition and Translation of Ibn Suwār's Treatise on Meteorological Phenomena and Ibn Bājja's Commentary on the Meteorology: Brill, pp: 212,213,209,210.
]73[. Michell, John. (2012). The History and Philosophy of Earthquakes Accompanied by John Michell's Conjectures Concerning the Cause, and Observations upon the Phenomena of Earthquakes, Cambridge University Press, ISBN: 9781108059909.
]74[. Oldroyd, David; Amador, Filomena; Kozak, Jan; Carneiro, Ana; & Pinto, Manuel (2007). “The Study of Earthquakes in the Hundred Years Following the Lisbon Earthquake of 1755”, Earth Sciences History: Journal of the History of the Earth Sciences Society, 26(2)
DOI: 10.17704/eshi.26.2.h9v2708334745978.
]75[. Petraits, C. (1966). The Arabic Version of Aristotale's Meteorology, Beirut, pp. 53-57.
]76[. Rosenthal, F. (2003). The Classical Heritage in Islam: Routledge, pp.180-181.
]77[. Udías Agustín, Arroyo, Alfonso López, (2008). “The Lisbon earthquake of 1755 in Spanish Contemporary Authors”, In Mendes-Victor, Luiz A; Oliveira, Carlos Sousa; Azevedo, João; Ribeiro, Antonio, revisited. 2008, Springer. ISBN: 9781402086090. p. 14