گروه جغرافیا، دانشکدۀ اقتصاد، مدیریت و علوم اجتماعی، دانشگاه شیراز، شیراز، ایران
10.22059/jhsci.2024.374378.823
چکیده
خشکسالی از نظر ماهیت و منشأ، پدیده‌ای انسانی- طبیعی است که به‌آرامی وارد می‌شود و به‌آرامی محیط را ترک می‌کند و تأثیرات آن هم بسیار فراگیر است و به‌مرور جبران می‌شود. این پدیده به‌صورت مستقیم و غیرمستقیم اثرهای مختلفی بر محیط‌های طبیعی و انسانی می‌گذارد. مهم‌ترین اثر مستقیم و واقعی خشکسالی بر منابع آب و مهم‌ترین اثرهای غیرمستقیم خشکسالی بر ابعاد متنوع اقتصادی و اجتماعی است. هدف پژوهش حاضر بررسی تأثیرات مخاطرۀ خشکسالی بر ویژگی‌های مختلف روستاهای پیرامون دریاچۀ مهارلو در استان فارس و مجاورت شهر شیراز است. پژوهش از نوع توصیفی- تحلیل مبتنی بر روش‌های کتابخانه‌ای، پرسشنامه، میدانی و آماری است. ابتدا پانزده روستا در اطراف دریاچۀ انتخاب و سپس پرسشنامه‌هایی دربارۀ تأثیرات خشکسالی بر ویژگی‌های مختلف مناطق روستایی تهیه شد. پس از تکمیل پرسشنامه‌ها، اطلاعات آنها در نرم‌افزار SPSS وارد و تجزیه‌وتحلیل شد. نتایج نشان داد که هر سه بعد اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و محیطی در روستاهای بررسی‌شده نماگرهای مختلف تأثیرهای متفاوتی از پدیدۀ خشکسالی پذیرفته‌اند. در بین نماگرهای بعد اجتماعی- فرهنگی، نماگر تمایل به تغییر محل زندگی و مهاجرت بیشترین درصد را دارد و حدود 40 درصد افراد تمایل زیاد و خیلی زیاد به این کار دارند؛ میانگین این نماگر 6/3 است که نشان‌دهندۀ تأثیر بسیار شدید خشکسالی بر ماندگاری افراد در روستاست. در بین نماگرهای بعد اقتصادی، نماگر اثرهای خشکسالی با میانگین 76/3 بیشترین تأثیر را بر مقدار تولید محصولات دارد و نزدیک به 60 درصد افراد تأثیر زیاد و خیلی زیاد را اعلام کردند. در بین نماگرهای بعد محیطی، خشکسالی بیشترین تأثیر را دارد و نزدیک به 50 درصد افراد، تأثیر زیاد و خیلی زیاد را اعلام کردند. میانگین این نماگر 41/3 است. در نماگر اثرهای خشکسالی بر تعرض به منابع آبی نزدیک به 50 درصد افراد تأثیر زیاد و خیلی زیاد و حدود 30 درصد تأثیر کم و خیلی کم را اعلام کردند. میانگین این نماگر 41/3 است. بررسی اثرهای خشکسالی بر هر یک از نماگرهای پژوهش با استفاده از آزمون فریدمن نشان می‌دهد که بین نماگرها از لحاظ تأثیرپذیری از خشکسالی تفاوت معناداری وجود دارد (p value<.05). در همین زمینه و به تفکیک ابعاد سه‌گانه نتایج آزمون فریدمن نشان می‌دهد که در بین ابعاد تفاوت معنادار آماری وجود دارد و خشکسالی بیشترین تأثیر را بر بعد اقتصادی نواحی روستایی داشته است.
بخشی جهرمی، آرمان (1386). آنالیز اقتصاد تولید و درآمد عشایر منطقۀ جازموریان شهرستان کهنوج، مجموعه مقالات ششمین کنفرانس اقتصاد کشاورزی و توسعه، مشهد، دانشگاه فردوسی.
بستانی، علیرضا؛ سلطانی مقدس، ریحانه؛ عطایی، هوشمند؛ و صلاحی اصفهانی، گیتی (1399). بررسی اقدامات اثربخش حکمروایی محلی در کاهش آثار خشکسالی در سکونتگاه‌های روستایی شهرستان داراب. مدیریت مخاطرات محیطی، 7(4)، 367-382.
پیرداده بیرانوند، کبری؛ و بخشی، محمدرضا (1394). اهمیت توجه به پدیدۀ خشکسالی و اثرات آن (گزارش وضعیت منابع آب شهرستان کوهدشت)، دومین همایش ملی صیانت از منابع طبیعی و محیط زیست.
جعفری، تیمور (1397). شناسایی و تحلیل مخاطرات سکونتگاه‌های روستایی دهستان آلاداغ شهرستان بجنورد. مدیریت مخاطرات محیطی، 5(4)، 359-379.
جمشیدی، معصومه؛ نوری زمان‌آبادی، سید هدایت‌اله؛ صیدایی گل‌سفیدی، سید اسکندر؛ و رحیمی، داریوش (1394). اثرات خشکسالی بر اقتصادی نواحی روستایی شهرستان‌های شیروان و چرداول. اقتصاد فضا و توسعۀ روستایی، 13(3)، 1-17.
داوردان، بابا (1394). مدیریت بحران خشکسالی در نواحی عشایری اردبیل، هفتمین کنفرانس بین‌المللی مدیریت جامع بحران. اردبیل.
رحیمی، داریوش؛ موحدی، سعید؛ و برقی، حمید (1388). بررسی شدت خشکسالی با استفاده از شاخص نرمال بارش (مطالعۀ موردی استان سیستان و بلوچستان). جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 20 (4)، 43-56.
ریاحی، وحید؛ و پاشازاده، اصغر (1392). اثرات اقتصادی و اجتماعی خشکسالی بر نواحی روستایی شهرستان گرمی محدودۀ موردی دهستان آزادلو. چشم‌انداز جغرافیایی در مطالعات انسانی، 8(4)، 17-37.
زمانی، غلامحسین؛ کشاورزی، مرضیه؛ و کرمی، عزت‌اله (1389). آسیب‌پذیری خانوارهای کشاورز از خشکسالی، علوم و ترویج و آموزش کشاورزی ایران، 6(2)، 15-33.
صبحانی نسب، یوسف (1388)، اثرات زیست‌محیطی و اقتصادی- اجتماعی خشکسالی. همایش منطقه‌ای بحران آب و خشکسالی، رشت.
قریب، علی؛ علی‌پور، حسن؛ و چهارسوقی، امین‌حامد (1392). بررسی اثرات خشکسالی بر وضعیت اقتصادی-اجتماعی کشاورزان، مطالعۀ موردی: گندمکاران شهرستان نهبندان. پژوهش‌های آبخیزداری (پژوهش و سازندگی)، 26(2)، 113-125.
قنبری، یوسف (1392). بررسی و شناسایی اثرات خشکسالی بر خانوارهای روستایی شهرستان سمیرم، روستا و توسعه. 16(4)، 55-76.
محمدی یگانه، بهروز؛ و حکیم‌دوست، یاسر (1388). اثرات اقتصادی خشکسالی و تأثیر آن بر ناپایداری روستاها، مطالعۀ موردی: قره پشتلوی بالا. همایش منطقه‌ای بحران آب و خشکسالی، رشت.
نامدار، محبوبه؛ و بوذرجمهری، خدیجه (1395). تحلیل ابعاد اقتصادی-اجتماعی و زیست‌محیطی بحران خشکسالی و آثار آن بر خانوارهای روستایی، مطالعۀ موردی: روستاهای شهرستان زرین‌دشت. روستا و توسعه، 19(3)، 161-183.
وارثی، حسن؛ بیک‌محمدی، حمیدرضا؛ و قنبری، سیروس (1389). مقایسۀ خسارت اقتصادی خشکسالی کشاورزی سال‌های (1382 تا 1378) شهرستان نایین با سایر شهرستان‌های استان اصفهان. جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، 21(3)، 21-44.
Anthony, S. (2013). Drought and water policy in Australia. Global Environmental Change, 23(2), 1615-1626.
Antwi-Agyei, P., Fraser, E. D., Dougill, A. J., Stringer, L. C., & Simelton, E. (2012). Mapping the vulnerability of crop production to drought in Ghana using rainfall, yield and ocioeconomic data. Applied Geography, 32(2), 324-334.
Edwards, B., Gray, M., & Hunter, B. (2015). The impact of drought on mental health in rural and regional Australia. Social Indicators Research, 121, 177-194.
Kangalawe, R. Y. &, Lyimo, J. G. (2013). Climate change, adaptive strategies and rural -livelihoods in semiarid Tanzania, Natural Resources, 278-266.
Lohmann, S., & Lechtenfeld, T. (2015). The Effect of Drought on Health Outcomes and Health Expenditures in Rural Vietnam. World Development, 72, 432-448.
Maponya, PH. & Mpandeli. V, (2012), Climate Change and Agricultural Production in South Africa: Impacts and Adaptation options, Journal of Agricultural Science; 4(10), 125-136.
Singh, N. P., Bantilan, C., & Byjesh, K. (2014). Vulnerability and policy relevance to drought in the semi-arid tropics of Asia–A retrospective analysis. Weather and Climate Extremes, 3: 54-61.
Walker, M., & thers, A. (1996). Drought & Natural hazard". Drought a Global Assessment, 1(5), 3-18.
Wilhite, D. A., Sivakumar, M. V., & Pulwarty, R. (2014). Managing drought risk in a changing climate: The role of national drought policy. Weather and climate extremes, 3, 4-13.
)