راهبردهای سازگاری روستایی در برابر مخاطرات خشکسالی (مطالعۀ موردی: روستای پشتنگ شهرستان روانسر)

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 استاد، جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

2 استادیار، جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی، تهران، ایران

3 دانشجوی دکتری، جغرافیا و برنامه ریزی روستایی، دانشگاه خوارزمی؛ تهران، ایران

چکیده

خشکسالی‌های مستمر همواره روستاییان و کشاورزان را با آسیب‌ها و چالش‌های متنوعی روبه‌رو می‌کند. روستاییان راهبرد‌های محلی و بومی خاصی را در مواجهه با این بلای خزنده اتخاذ می‌کنند که ظرفیت سازگاری آنان را به خشکسالی بهبود می‌بخشد. با توجه به ضرورت و اهمیت شناخت راهبردهای رایج سازگاری در کاهش آسیب‌پذیری روستاییان نسبت به این پدیدة طبیعی، هدف کلی پژوهش حاضر، تبیین ظرفیت سازگاری خانوارهای روستای پشتنگ چشمه قلی‌جان از توابع شهرستان روانسر در استان کرمانشاه به خشکسالی است که با تلفیقی از روش‌های تحقیق کیفی (PRA و تئوری بنیانی) انجام گرفته است. روش نمونه‌گیری این مطالعه، از نوع هدفمند بود که با مراجعه به مطلعان کلیدی روستای مذکور صورت گرفت و اطلاعات لازم با استفاده از روش‌های مشارکتی قدم زدن عرضی، نقشة کاربری اراضی، درخت مشکل، ماتریس رتبه‌بندی، گروه متمرکز و مکالمة نیمه‌ساختارمند جمع‌آوری شد. تجزیه‌وتحلیل اطلاعات نیز از طریق کدگذاری‌های متداول در تئوری بنیانی انجام گرفت. یافته‌های حاصل نشان داد ظرفیت سازگاری رایج خانوارهای روستایی نسبت به خشکسالی در قالب پنج طبقة مفهومی شامل راهبردهای اجتماعی، اقتصادی، نهادی، فنی و ارتباطی- حمایتی دسته‌بندی می‌شود.

کلیدواژه‌ها


ارشد، صالح؛ مرید، سعید؛ مباشری، محمدرضا؛ علیخانی، مجیدآقا (1387)، توسعۀ مدل ارزیابی آسیب خشکسالی کشاورزی برای گندم دیم در استان کرمانشاه با استفاده از روش‌های آماری و هوشمند. مجلۀ تحقیقات مهندسی کشاورزی، دورۀ 9، شمارة 3: 22-1.
]2[. دریجانی، علی؛ حسینی، صفدر؛ قربانی، محمد (1387)، برآورد خسارت ناشی از خشکسالی بر تولید گندم دیم در استان گلستان. فصلنامۀ اقتصاد کشاورزی و توسعه، سال 16، شمارة 64: 97- 83.
]3[. دفتر آمار و فناوری اطلاعات وزارت جهاد کشاورزی (1390)، آمارنامۀ کشاورزی، جلد اول: محصولات زراعی سال زراعی 90-89. وزارت جهاد کشاورزی، معاونت برنامه‌ریزی و اقتصادی، دفتر آمار و فناوری اطلاعات چاپ اول.
]4[. شرفی، لیدا؛ زرافشانی،کیومرث (1389)، سنجش آسیب‌پذیری اقتصادی و اجتماعی کشاورزان در برابر خشکسالی (مطالعۀ موردی: گندم‌کاران شهرستان‌های کرمانشاه، صحنه و روانسر). پژوهش‌های روستایی، شمارة 4 :154-129.
]5[. شعبانعلی فمی، حسین؛ علی‌بیگی، امیرحسین؛ شریف‌زاده، ابوالقاسم (1384)، رهیافت‌ها و فنون مشارکت در ترویج کشاورزی و توسعۀ روستایی. انتشارات مؤسسۀ توسعۀ روستایی ایران، چاپ اول.
]6[. ﺷﻜﻴﺒﺎ، ﻋﻠﻴﺮﺿﺎ ؛ میرباقری بابک ؛ خیری‌، افسانه (1389)، ﺧﺸﻜﺴﺎﻟﻲ و ﺗﺄﺛﻴﺮ آن ﺑﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ آب زﻳﺮزﻣﻴﻨﻲ در ﺷﺮق اﺳﺘﺎن ﻛﺮﻣﺎﻧﺸﺎه، ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﺷﺎﺧﺺ SPI ، ﻓﺼﻠﻨﺎﻣۀ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ اﻧﺠﻤﻦ ﺟﻐﺮاﻓﻴﺎی اﻳﺮان، دورۀ ﺟﺪﻳﺪ، ﺳﺎل 8، ﺷﻤﺎرة 25.  
]7[. قمرنیا، هوشنگ؛ قاسمی صاحبی، فخرالدین (1386)، بررسی خشکسالی و روند آن در استان کرمانشاه، مجموعه مقالات نهمین سمینار سراسری آبیاری و کاهش تبخیر.
]8[. قنبری، یوسف (1392)، بررسی و شناسایی اثرات خشکسالی بر خانوارهای روستایی شهرستان سمیرم: مطالعۀ موردی روستای سیور، فصلنامة روستا و توسعه . جلد 16، شمارة 4.  
[9]. Alam, K. (2015), Farmers’ adaptation to water scarcity in drought-prone environments: A case study of Rajshahi District, Bangladesh, Agricultural Water Management, 148, 196-206. DOI:10.1016/j.agwat.2014.10.011
[10]. Corney, D. (1998), Implementing the sustainable rural livelihoods approach. Paper presented to the DFID Natural Resource Advisers’ Conference. London: Department for International Development. July.
[11]. Darwin, C.R. (2005), The Origin of Species by Means of Natural Selection, sixth edition. Elibron Classics, Adamant Media Corporation, MA.
[12]. Eisenack, K. & Stecker, R. (2011), An action theory of adaptation to climate change. Earth System Governance Working Paper, 13, 1 -18.
[13]. Geilfus, F. (2008), 80 tools for participatory development: Appraisal, planning y follow-up and evaluation.
[14]. Glaser, B. and A. Strauss. (1978), the Discovery of Grounded Theory; Chicago: Aldine.
[15]. Golian, S., Mazdiyasni, O., & AghaKouchak, A. (2014), Trends in meteorological and agricultural droughts in Iran, Theoretical and Applied Climatology, 1-10.‏
[16]. Gupta, J., Termeer, C., Klostermann, J., Meijerink, S., van der Brink, M., Jong, P., Nooteboom, S., & Bergsma, E. (2010), The adaptive capacity wheel: a method to assess the inherent characteristics of institutions to enable the adaptive capacity of society. Environmental Science and Policy, 13(6), 459-471. DOI:10.1016/j.envsci.2010.05.006
[17]. Hosseinzadeh Talaee, P., Tabari, H., & Sobhan Ardakani, S. (2014), Hydrological drought in the west of Iran and possible association with large‐scale atmospheric circulation patterns, Hydrological Processes, 28(3), 764-773.‏
[18]. Intergovernmental Panel on Climate Change, Working Group III Contribution to AR5. (2014), Climate Change 2014: Mitigation of Climate Change, Summary for Policymakers :http://report.mitigation2014.org/spm/ipcc_wg3_ar5_summary-for-policymakers_approved.pdf
[19]. Jonse ,L. and Boyd, E. (2011), Exploring social barriers to adaptation: insights from Western Nepal, Global Environmental Change, 21: 1262–74. DOI:10.1016/j.gloenvcha.2011.06.002
[20]. Keshavarz, M., Karami, E., & Zibaei, M. (2013), Adaptation of Iranian farmers to climate variability and change. Regional Environmental Change, 1-12.
[21]. Nakuja,  T.,  Sarpong,  D.B.,   Kuwornu,  J.K.M. and Ashante F.A. (2012),  Water storage for dry season vegetable farming as an adaptation to climate change in the upper east region of Ghana, African Journal of Agricultural Research, Vol. 7(2), pp. 298-306.
[22]. Orlove, B. (2005), Human adaptation to climate change: a review of three historical cases and some general perspectives, Environmental Science & Policy 8 (6), 589–600.
[23]. Osulivan, S. (2008), Research Method in the social and behavioral science.
[24]. Raziei, T., Saghafian, B., Paulo, A. A., Pereira, L. S., & Bordi, I. (2009),, Spatial patterns and temporal variability of drought in western Iran. Water resources management, 23(3), 439-455.
[25]. Smith, B., Pilifosova, O. et al. (2001), Adaptation to climate change in the context of sustainable development and equity. In IPCC Third Assessment Report 2001, Chapter 18.
[26]. Strauss, A. and J. Corbin. (2006),, Basics of Qualitative Research; Grounded Theory Procedures and Techniques (2nd ed.), Thousand Oaks, CA: Sage.
[27]. Tompkins, E.L., Adger, W.N. (2005),, Defining response capacity to enhance climate change policy, Environmental Science & Policy 8, 562–571.
[28]. Valdivia, C., Seth, A., Gilles, J. L., García, M., Jiménez, E., Cusicanqui, J. & Yucra, E. (2010),, Adapting to climate change in Andean ecosystems: Landscapes, capitals, and perceptions shaping rural livelihood strategies and linking knowledge systems, Annals of the Association of American Geographers, 100(4), 818-834.
[29]. Vincent, K. (2007) , Uncertainty in adaptive capacity and the importance of scale, Global Environmental Change 17 , pp: 12–24.
[30]. Wall, E., & Marzall, K. (2006). Adaptive capacity for climate change in Canadian rural communities. Local environment, 11(4), 373-397.
[31]. Zarafshani K, Sharafi L, Azadi H,et al. (2012), Drought vulnerability assessment: the case of wheat farmers in western Iran, Global and Planetary Change, 98–99,pp: 122–130.
[32]. Zoljoodi, M., & Didevarasl, A. (2013),, Evaluation of Spatial-Temporal Variability of Drought Events in Iran Using Palmer Drought Severity Index and Its Principal Factors (through 1951-2005), Atmospheric and Climate Sciences, 3, 193.