بازشناسی معیارمدار از تحولات ارکان رفتارهای مجرمانۀ مخاطره‌آمیز

نوع مقاله : پژوهشی بنیادی

نویسندگان

1 دانشیار و مدیر گروه حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز

2 دانشجوی دکتری حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز

چکیده

امروزه مخاطره‌آمیز بودن برخی از رفتارها و دغدغۀ تأمین امنیت و سلامت جامعه در مقابل آنها سبب شده است که تحت تأثیر دانش‌های نوینی از جمله دانش مخاطرات، در حقوق کیفری، تحولاتی در شیوۀ پیش‌بینی ارکان جرائم مرتبط به وجود آید. همۀ جرائم سه رکن مهم دارند؛ رکن قانونی (پیش‌بینی جرم عنوان مجرمانه در قانون)، رکن مادی (عناصری که توصیف‌کنندۀ رفتار مجرمانه‌اند و تنها با آن شرایط است که جرم محقق می‌شود)، رکن معنوی (عناصر ناظر به وضعیت ذهنی و روانی مرتکب که به‌موجب آن‌ها می‌توان جرم را به مرتکب نسبت داد). قانونگذار برای هر جرم، اجزا و عناصر مختلفی را از این رفتارهای مجرمانه به رسیمت می‌شناسد و از این‌رو، هر جرمی با وجود ثابت بودن کلیت این سه رکن، اجزا و شرایط متفاوتی را ذیل این ارکان سه‌گانه دارا خواهد بود. با توجه به این ملاحظات، اخیراً قانونگذاران به‌دلیل حمایت حداکثری از ایمنی، سلامت و امنیت جامعه، گاه از اصول پذیرفته‌شدۀ این ارکان در حقوق کیفری عدول می‌کند و این رویکرد را در راستای محافظت از جامعه در برابر مخاطرات موجه می‌داند. از این‌رو این پرسش اساسی مطرح می‌شود که قانونگذار با توجه به جرائمی که اخیراً در زمینۀ مقابله با مخاطرات ارتکابی جرم‌انگاری کرده، تا چه اندازه متحول شده است؟ به تعبیر دیگر جهت‌گیری تحول در اجزای ارکان سه‌گانۀ جرم چه تحولاتی داشته است؟ به‌موازات همین موضوع، در حقوق کیفری فرانسه و آلمان، جرمِ در معرض خطر قرار دادن افراد با پیش‌بینی رفتارهای دارای نتیجۀ احتمالی خطرناک، یکی از جرائم همسو با این دغدغه‌ها به رسمیت شناخته می‌شود؛ اما در حقوق کشورهایی چون ایران، جرائم پراکنده‌ای با همین منطق جرم‌انگاری می‌شوند. به‌علاوه، گسترش مصادیق نوین رفتارهای مجرمانۀ مخاطره‌آمیز و پیچیدگیِ برخاسته از فنی شدن حوزه‌های مرتبط با آنها، شناسایی جامع این جرائم را دشوار ساخته است. بیان ویژگی‌ها و جزئیات جرم به‌خطراندازی یا دیگر مصادیق مجرمانۀ با منطق مشابه، مستلزم پرداختن معیارمدار به آنهاست. از جملۀ این معیارها، توجه به ارکان رفتارهای مجرمانۀ مخاطره‌آمیز است. در این قالب عقلانیت‌گرایی در وضع مقررات کیفری نسبت به این رفتارها و اشتراک مساعی قوانین و آیین‌نامه‌ها در پیش‌بینی جامع جرائم و تخلفات پرخطر از جمله تحولات است. از طرفی نیز در قالب رکن مادی، گسترش جرم دانستن ترک فعل‌های مخاطره‌آمیز، تعیین شرایط منطقی در جهت احراز قریب‌الوقوع بودن خطر احتمالی رفتارها و نیز تعیین دقیق نوع اطلاق‌گرایی این‌گونه جرائم شایستۀ بررسی است. در رکن معنوی نیز گسترش جرائم مبتنی بر بی‌احتیاطی و اقبال قابل توجه قانونگذار به مفروض انگاشتن سوءنیت خاص و گاه نیاز نداشتن به اثبات آن مستلزم واکاوی است. در قالب پرداختن به این جرائم، می‌توان تشکیل حقوق کیفری مخاطره‌آمیز‌مدار را نوید داد که در عین تلاش در زمینۀ مقابلۀ سریع و قدرتمند کیفری، سلامت و امنیت را به جامعه بازمی‌گرداند. این حقوق کیفری نوین کارکرد پیشگیرانه دارد؛ در این قالب که با پیش‌بینی رفتارهای مجرمانه درصدد بازدارندگی از ارتکاب یا سوق یافتن افراد جامعه به ارتکاب آنها برمی‌آید.

کلیدواژه‌ها


[1].       احمدی، حبیب؛ و دهقانی، رودابه(1394). «آراء و اندیشه‌های اولریش بک (نظریه‌پرداز جامعۀ مخاطره‌آمیز»، فصلنامۀ توسعۀ اجتماعی (توسعۀ انسانی سابق). دورۀ 10. ش‌ 2.
[2].              احمدوند، کریم (1390). بررسی جرائم مانع در حقوق کیفری ایران، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه قم.
[3].              اردبیلی، محمدعلی (1392). حقوق جزای عمومی، ج اول و دوم، چ 29.
[4].       اطهری، مهرداد (1392). تحلیل تطبیقی جرائم ناقص در کامن‌لا، فقه و قانون جدید مجازات اسلامی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم اداری و اقتصاد، دانشگاه اصفهان.
[5].              بک، اولریش (1388). جامعه در مخاطرۀ جهانی، ترجمۀ محمدرضا مهدی‌زاده، کویر.
[6].       پورهاشمی، سیدعباس؛ نمامیان، پیمان؛ و طبیبی، سبحان (1394). «جرم‌انگاری تروریسم زیست‌محیطی؛ چالش‌ها، هنجارها و راهبردها»،فصلنامۀ علوم و تکنولوژی محیط زیست، دورۀ 17، ش 1.
[7].              توسلی، غلامعباس؛ و ودادهیر، ابوعلی (1388). «مناسبات دانش و سیاست در یک جامعۀ مخاطره‌آمیز؛ تأملی جامعه‌شناختی بر شکل‌گیری جوامع مخاطره‌آمیز نظارتی در عصر حاضر»، علوم اجتماعی: جامعه‌شناسی ایران: دورۀ دهم، ش 4.
[8].       جانی‌پور اسگلکی، مجتبی؛ و وهابی توچایی، مجتبی (1390). «ضابطة تشخیص بی‌احتیاطی در تحقق مسئولیت کیفری»، فصلنامۀ فقه و حقوق اسلامی، دورۀ سوم، ش 4.
[9].              جعفری، مجتبی (1392). جامعه‌شناسی حقوق کیفری، تهران: میزان.
[10].     حاجی ده‌آبادی، احمد؛ حاجی ده‌آبادی، محمدعلی؛ و یوسفی، محمد (1393). «بررسی مبنای ضرر در جرم‌انگاری تجاوز جنسی با رویکردی به فقه امامیه»، فصلنامۀ پژوهش حقوق کیفری، دورۀ چهارم، ش 2،
[11].          حسینی، بابک (1392). تهدید حیثیتی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز.
[12].     خالقی، علی؛ و رجب؛ محمدعلی (1392). «تحلیل معیار نوعی در عنصر روانی جرم قتل عمدی (مطالعۀ تطبیقی)»،دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ حقوق کیفری گیلان، دورۀ چهارم، ش 1.
[13].     رزمجو، علی (1393). مبانی جرم‌انگاری در فقه اسلامی و حقوق موضوعه، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه آزاد واحد تهران مرکز.
[14].          رضایی، عبدالرضا (1389). بررسی مبانی جرم‌انگاری جرائم مانع، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی دانشگاه شیراز.
[15].          رضوانی، سودابه (1396). مفهوم خطرناکی در علوم جنایی، تهران: میزان.
[16].     شاکری، ابوالحسن؛ و فتحی، مرتضی (1392). «از اصل قانونمندی حقوق کیفری تا آیین‌نامه‌ای شدن آن؛ بررسی آیین‌نامۀ اجرایی قانون مبارزه با پول‌شویی»، فصلنامۀ حقوق، مجله دانشکده حقوق علوم و سیاسی، دوره 43، ش 4.
[17].          صادقی، محمدهادی (1393). جنایات علیه اشخاص، چ بیستم، تهران: میزان.
[18].     صادقی، محمدهادی و جودکی، بهزاد (1395). «تحقق‌سنجی امکان وقوع قتل نفس به‌واسطۀ ترک فعل»، فصلنامۀ پژوهش حقوق کیفری، دوره 4، ش 15.
[19].     طیبی، مرتضی؛ و اطهری، مهرداد (1395). «جرائم ناقص: واکاوی سازگاری آموزه‌های فقهی و حقوقی»، دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ حقوق کیفری، دورۀ 7، ش 2.
[20].          عبداللهی، اسماعیل (1393). مسئولیت کیفری بدون تقصیر در نظام‌های حقوقی ایران و انگلستان، خرسندی.
[21].          غلامی، حسین (1381). «پیش‌بینی جرم»، مجلۀ الهیات و حقوق، ش 6.
[22].          فاخری، نریمان؛ و عباسی، حسام (1390).«بررسی مبانی جرم‌انگاری جرائم مانع در حوزه حقوق کیفری ایران»، مجلۀ عدالتآرا، ش 15 و 16.
[23].          فرهودی‌نیا، حسن (1381). جرائم ناقص (بررسی تطبیقی). چ اول، تبریز: فروزش.
[24].     فریدونی، مصطفی (1392). قصد تبعی (غیرمستقیم) در حقوق جزا، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاستی دانشگاه شیراز.
[25].     فضل‌اللهی، سولماز (1390). حقوق اطفال در معرض خطر، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه شیراز.
[26].          قماشی، سعید (1389). «بنیادهای جرم‌انگاری در حقوق کیفری نوین»، فصلنامۀ حقوق اسلامی، سال هفتم، ش 24.
[27].          کاله اولوآ، ژان؛ و آنری، تامپل (1393). حقوق مصرف، ترجمۀ مجید ادیب، تهران: میزان.
[28].          گیدنز، آنتونی (1379). جهان رهاشده، ترجمۀ علی‌اصغر سعیدی و یوسف حاجی عبدالوهاب، علم و ادب.
[29].          گیدنز، آنتونی (1395). جهان لغزنده است (جهانی شدن چگونه دنیای ما را شکل می‌دهد؟)، ترجمۀ علی عطاران، پارسه.
[30].     محمودی جانکی، فیروز (1386). «مبنای فلسفی منع حقوقی و کیفری ایراد ضرر به خود»، فصلنامۀ حقوق مجلۀ دانشکدۀ حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران، سال 37، ش 1.
[31].     مجیدی، سیدمحمود (1396). «راهکارهای تأمین جرم‌انگاری توسعه‌گرا در حقوق کیفری»، دوفصلنامۀ پژوهشنامۀ حقوق کیفری، دورۀ هشتم، ش 1، (شماره پیاپی 15).
[32].          محمدخانی، عباس (1395). عنصر روانی جرم،کلیات عنصر روانی- عنصر روانی جرائم عمدی، ج اول، تهران: میزان.
[33].          مک‌مالین، کوین (1396). حق بر غذا (حقوق ناظر به مواد غذایی)، ترجمۀ سودابه رضوانی و محبوبه منفرد، تهران: میزان.
[34].          مقیمی، ابراهیم (1394). دانش مخاطرات (برای زندگی با کیفیت بهتر)، چ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[35].     نجات، سید امین؛ و دبیری، فرهاد (1394). «بررسی چالش‌های کیفری ناشی از اجرای مادۀ 688(914) قانون مجازات اسلامی»، فصلنامۀ مطالعات حقوقی، دورۀ هفتم، ش 2.
[36].     وهابی توچائی، مجتبی (1390). بررسی تطبیقی عنصر روانی جرائم غیرعمدی در حقوق ایران و نظام کامن‌لا، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد حقوق جزا و جرم‌شناسی، دانشگاه گیلان.
[37].          هرینگ، جاناتان (1396). حقوق کیفری؛ مفاهیم اساسی، ترجمۀ کیومرث کلانتری و دیگران، تهران: میزان.
[38].          یزدیان جعفری، جعفر (1393). «بررسی جرم خودداری از کمک به افراد در معرض خطر»، فصلنامۀ حقوق پزشکی، سال هشتم، ش 31. 
[39].            Hannah-Moffatt, K. (2005) “Criminogenic needs and the transformative risk subject”, Punishment and Society, 7: PP: 29–51