واکاوی همدید مخاطرۀ تگرگ در شهرستان بجنورد

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیأت علمی گروه جغرافیای طبیعی، دانشکدۀ جغرافیا، دانشگاه تهران

2 دانشیار و عضو هیأت علمی گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکدۀ منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه ملایر.

3 دانشجوی دکتری پژوهشکدۀ انگور و کشمش، دانشگاه ملایر.

4 دانشیار و عضو هیأت علمی گروه علوم باغبانی، دانشکدۀ کشاورزی، دانشگاه بوعلی سینای همدان.

5 استادیار و عضو هیأت علمی گروه مرتع و آبخیزداری، دانشکدۀ منابع طبیعی و محیط زیست، دانشگاه ملایر.

چکیده

تگرگ یکی از مخاطرات جوی است که به‌سبب ناپایداری‌های جوی توسط ابرهای کومولونیمبوس و فعالیت شدید توفان‌های تندری بیشتر در فصل‌های بهار و پاییز رخ می‌دهد. بیشترین خسارت، ناشی از بارش تگرگ در بخش کشاورزی است که همه‌ساله مقدار زیادی از محصولات باغی و زراعی در اثر این پدیدۀ مخرب از بین می‌رود. در این مطالعه به‌منظور بررسی و تحلیل همدید سازوکار مؤثر بر شرایط رخداد تگرگ در شهرستان بجنورد از روش تحلیل خوشه‌ای طی دورۀ آماری (1396- 1356‌) استفاده شده است. چهار الگو در شکل‌گیری تگرگ شناسایی شد: 1. کم‌فشار دریای خزر؛ 2. کم‌فشار پاکستان/ پرفشار آزور؛ 3. پرفشار دریای خزر/ کم‌فشار عربستان؛ 4. پرفشار شمال دریای خزر/ کم‌فشار پاکستان. نتایج نشان داد که بیشترین فراوانی پدیدۀ تگرگ در ماه‌های فروردین و اردیبهشت در منطقه رخ داده است. در یک جمع‌بندی می‌توان گفت تشکیل سامانه‌های کم‌فشار و پرفشار در شمال و جنوب منطقه و تقویت جریان‌های نصف‌النهاری روی منطقه که سبب فرارفت رطوبت دریاهای عمان و خزر در ترازهای 850 و 700 هکتوپاسکال می‌شود در بیشتر الگوها سبب تقویت حرکات صعودی و جو ناپایدار و تشکیل پدیده تگرگ شده است. از طرف دیگر ریزش هوای سرد عرض‌های بالا و صعود هوای گرم عرض‌های پایین روی منطقه در تشدید شیو دمایی و تقویت صعود روی منطقه از دیگر عوامل رخداد تگرگ بوده است. همچنین بیشترین رخداد تگرگ زمانی رخ داد که الگوی کم‌فشار پاکستان و پرفشار آزور بر منطقه استیلا داشته‌اند.

کلیدواژه‌ها


[1] امیدوار، کمال؛ صفرپور، فرشاد؛ و زنگنه اینانلو، اسماعیل (1392). «بررسی و تحلیل همدیدی سه رخداد تگرگ شدید در استان فارس»، جغرافیا و توسعه، ش 30، ص 178- 155.
[2] امینی، لیلا؛ و بروجنی، محمد‌رضا (1382). «بررسی همدیدی- ترمودینامیکی بارش تگرگ در استان اصفهان»، یازدهمین کنفرانس ژئوفیزیک ایران.
[3] بداق جمالی، جواد؛ جوانمرد، سهیلا؛ و فاتح، شاهرخ (1388). «بررسی پدیدۀ تگرگ در ایران، روش‌های کنترل و مقابله با تگرگ»، چهاردهمین کنفرانس ژئوفیزیک، تهران.
[4] خوش‌اخلاق، فرامرز؛ محمدی، حسین؛ و شمسی‌پور، علی‌اکبر (1391). «واکاوی همدید بارش تگرگ فراگیر در شمال غرب ایران»، جغرافیا و مخاطرات محیطی، ش 2، ص 69- 55.
]5[ خوشحال دستجردی، جواد؛ نظری، عبدالقدیر؛ و عبدی، ابوطالب (1394)، «تحلیل ترمودینامیک - همدید رخداد تگرگ روز 20 مهرماه 1389 در شهر گرگان»، مجلۀآمایشجغرافیاییفضا، ش 22، ص 244-225.
]6[ خیری، هوشنگ؛ مقامی مقیم، غلامرضا؛ و حسینی صدیق، سید محمود (1394). «بررسی توفان تندری شهر بجنورد»، چهارمین همایش سراسری محیط زیست، انرژی و پدافند زیستی.
[7] سازمان هواشناسی کشور (1387). مجموعه دستورالعمل کدها و روش‌های دیدبانی سطح زمین (سینوپ).
[8] سیف، مهرزاد (1375). بررسی توزیع بارش تگرگ در ایران. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، مؤسسۀ ژئوفیزیک، دانشگاه تهران.
]9[ صلاحی، برومند؛ و عالی جهان، مهدی ( 1394). «استخراج و تحلیل الگوهای سینوپتیک منجر به توفان‌های تندری دشت اردبیل»، پژوهش‌هایجغرافیایطبیعی، دورة 47، ش 3، ص 419-399.
[10] عبد‌منافی، دینا (1382). بررسی شاخص ناپایداری و برش قائم و وضعیت رطوبتی هنگام نزول تگرگ، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه علوم و فنون دریایی.
[11] فرج‌زاده، منوچهر (1392). مخاطراتاقلیمیایران. تهران: سمت.
[12] قائمی، هوشنگ (1386). هواشناسی عمومی. تهران: سمت.
[13] قربانی، اعظم (1385). تحلیل و بررسی پدیدۀ تگرگ و طبقه‌بندی ابر با استفاده از RS و GIS در حوضۀ زاینده‌رود. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس.
[14] قندهاری، شهرزاد (1385). بررسی امکان شبیه‌سازی بارش‌های شدید حاصل از سلول همرفتی با استفاده از مدل MM5 و مقایسۀ نتایج به‌صورت موردی. پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد، دانشکدۀ علوم جغرافیا، دانشگاه آزاد واحد علوم و تحقیقات.
[15] قویدل رحیمی، یوسف (1395). نگاشت و تفسیر سینوپتیک اقلیم. تهران: سها دانش.
[16] لشکری، حسن؛ و امینی، میترا (1389). «تحلیل سینوپتیک و پهنه‌بندی بارش تگرگ در خراسان بزرگ برای دورۀ آماری (1996- 2005)»، جغرافیا و برنامه‌ریزی، ش 31، ص 108- 51.
]17[ مجرد، فیروز؛ کوشکی، سمیرا؛ معصوم‌پور، جعفر؛ و میری، مرتضی (1396). «تحلیل شاخص‌های ناپایداری توفان‌های تندری در ایران با استفاده از داده‌های بازتحلیل»، نشریۀتحلیلفضاییمخاطراتمحیطی، ش 4، ص 48-33.
]18[ محمدی، حسین؛ خزایی، مهدی؛ ماهوتچی، محمد‌حسین؛ و عباسی، اسماعیل (1395). «تحلیل همدیدی توفان‌های تندری مخرب اصفهان»، دانش مخاطرات، ش 2، ص 170-155.
]19[ مارتین، جاناتان (1388). دینامیکجودرعرضمیانه، ترجمۀ سید ابوالفضل مسعودیان، تهران: سمت.
[20] میر‌موسوی، سید حسین؛ و اکبر‌زاده، یونس (1388). «مطالعۀ شاخص‌های ناپایداری در تشکیل تگرگ در ایستگاه هواشناسی تبریز»، فضای جغرافیایی، ش 9، ص 108-95.
[21] ------------------------------------- (1389). «مطالعۀ زمانی و مکانی بارش تگرگ در فصل رشد گیاهان؛ مطالعۀ موردی: استان آذربایجان شرقی»، مجلۀ جغرافیا و برنامه‌ریزی، ش 33، ص 190-175.
]22[ میرموسوی، سیدحسین؛ حیدری منفرد، زهرا؛ و شفیعی، شهاب (1394). «تحلیل ترمودینامیکی پدیدۀ تگرگ در شمال غرب کشور (2009-1992) و ارائۀ مدل ناپایداری»، فصلنامۀعلمی- پژوهشیاطلاعاتجغرافیایی، ش 101، ص 198-183.
]23[ وزارت کشور (1395). مجموعه گزارش‌های اولیۀ خسارت تگرگ به بخش کشاورزی. سازمان مدیریت بحران کشور.
]24[ هاشمی دوین، مهری؛ و الهی گل، علی (1394). «تحلیل چند توفان تندری بجنورد با استفاده از داده‌های سودار»، چهاردهمین کنفرانس دینامیک شاره‌ها، دانشگاه بیرجند.
[25] یارنال، برنت (1385). اقلیم‌شناسی همدید و کاربرد آن در مطالعات محیطی. ترجمۀ سید ابوالفضل مسعودیان، اصفهان: انتشارات دانشگاه اصفهان.
 
]26[ Allen, J. T., Karoly, D. J., & Walsh, K. J ( 2014). “Future Australian Severe Thunder storm Environments ”, Part I: A Novel Evaluation and Climatology of Convective Parameters from Two Climate Models for the Late Twentieth Century. Journal of Climate, vol 27: pp 3848- 3868.
]27[ Changnon, S. A., (1962). “Areal Frequencies of Hail and Thunderstorm Days in Illinois”, Monthly Weather Review, vol 17: pp519-524.
[28] Cheng, L., English, M., & Wong, R (1985). “Hailstone size distributions and Their Relationship to Storm Thermodynamics”, Journal of Climate and Applied Meteorology , vol 24: pp 1059-1067.
]29[ Dou, J., Wang, Y., Bornstein, R., & Miao, S (2015). “Observed Spatial Characteristics of Beijing Urban Climate Impacts on Summer Thunderstorms”, Journal of Applied Meteorology and Climatology, vol 54: pp 94-105.
]30[ Lott, F (1999). “Alleviation of stationary biases in a GCM through a mountain drag parameterization scheme and a simple representation of mountain lift forces”, Monthly Weather Review, vol127: pp788-801
]31[ Nieto, R., & Coauthors, L (2005). “Climatological features of cutoff low systems in the Northern Hemisphere”, Journal of Climate, vol 18: pp 3085-3103.
]32[ Sioutas, M., & Flocas H )2003(. “‌Hailstorms in Northern Greece: Synoptic Patterns and Thermodynamic Environment” Journal of Theoretical Applied Climatology, vol 75: pp189–202.
]33] Sterling, R (2003). “Trend in U.S Climate during the twentieth century”, Journal of Theoretical Applied Climatology, vol 2: pp182-201.