شناسایی و تحلیل مخاطرات سکونتگاه‌های روستایی دهستان آلاداغ شهرستان بجنورد

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسنده

استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشکدۀ علوم انسانی دانشگاه کوثر بجنورد.

چکیده

چکیده
به‌دلیل اهمیت روستا و روستانشینی در ایران و خراسان شمالی، توجه به مشکلات محیطی و برنامه‌ریزی در فضاهای زیستی و مزروعی روستاها الزامی است. از مشکلات روستاها، مخاطرات عدیده‌ای است که سکونتگاه‌ها و امکانات زیستی آنها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. مقر روستاها اغلب در معرض تهدید عوامل مختلف طبیعی است که در مواردی آسایش زیست را از روستانشینان سلب می‌کند. منطقۀ انتخابی در این بررسی، دهستان آلاداغ از توابع بخش مرکزی در جنوب غربی شهرستان بجنورد است که سعی شده مسائل محیطی و ژئومورفولوژی روستاهای آن بررسی شود. وضعیت توپوگرافی به‌عنوان بستر و پهنۀ استقرار و توسعۀ روستاهای تحت بررسی، دارای شرایط متفاوتی است. تعدادی از آنها در بخش کوهستانی قرار دارند که اغلب مسائلی متفاوت با روستاهای واقع در بخش دشتی دارند. به‌منظور آشنایی با مخاطرات روستاها، ویژگی‌های مهم و مرتبط جمعیتی، توپوگرافی، هیدروگرافی، زمین‌شناسی، آب‌وهواشناسی و ژئومورفولوژی به تفکیک بررسی و اطلاعات مربوط در نقشه‌ها و جدول‌هایی تنظیم شده است. مخاطرات طبیعی و ژئومورفولوژی در خصوص سکونتگاه‌های روستایی منطقه در دو گروه درون‌زمینی و برون‌زمینی بررسی شده است. منطقۀ تحت بررسی از نظر عوامل خطرآفرین فرایندهای درونی شامل زمین‌لرزه جزء منطقۀ پرخطر است. فرایندهای بیرونی مخاطره‌آمیز شامل رخداد پدیده‌های زمین‌لغزش، ریزش، سیلاب و اثرهای خشکی محیط است. مواردی از این خطر در تعدادی از روستاها به‌طور تفصیلی بررسی و در پایان ویژگی‌های عوامل مورفوژنز منفی و مثبت مربوط به روستاهای منطقه به تفکیک مطالعه و اطلاعات حاصل در جدول ارائه شده است. نتایج نشان می‌دهد که در بین عوامل آندوژنیکی، زلزله؛ و از نظر عوامل اگزوژنیکی، خشکسالی و سیلاب خطرهای عمده‌ای هستند که روستاهای مذکور را تهدید می‌کنند.

کلیدواژه‌ها


[1]. آدابی، محمدرضا؛ و موسوی حرمی، سید رضا (1377). «نقش لیتولوژی (سنگ‌شناسی) در رانش زمین در شمال‌شرق ایران»، فصلنامۀ تحقیقات جغرافیایی، مقالۀ شمارۀ 444، ص 89-75.
[2]. ادارۀ کل هواشناسی استان خراسان شمالی، «آمارهای میانگین بارش و دمای سالانۀ ایستگاه هواشناسی سینوپتیک بجنورد به‌ترتیب در دوره‌های آماری 1366 تا 1396 و 1367 تا 1396».
[3]. آزاده، رضا؛ و تقوایی، مسعود (1396). «تحلیل فضایی آسیب‌پذیری سکونتگاه‌های شهری و روستایی در برابر مخاطرۀ زلزله (مطالعۀ موردی: استان گیلان)»، نشریۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دورۀ 4، ش: 3، ص 84-71.
[4]. اخوان، پیمان؛ و درویش‌زاده، مرضیه (1390). «ارائۀ چارچوب مدیریت بحران مبتنی بر مکاتب فکری مدیریت دانش در بحران زلزله»، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران، دورۀ 27، ش 1، ص 170-143.
[5]. ایلدرمی، علیرضا؛ و میرسنجری، میرمهرداد (1389). «بررسی و ممیزی مخاطرات محیطی دامنه‌های مشرف به شهر همدان»، پژوهش‌های محیط ‌زیست، سال 1، ش 2، ص 77-67.
[6]. بخش مطالعات پایۀ منابع آب شرکت آب منطقه‌ای استان خراسان شمالی، «آمار حداکثر بارش 24 ساعته در ایستگاه باران‌سنجی اسدلی از سال آبی 64-1363 تا سال آبی 93-1392».
[7]. پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، نقشۀ پهنه‌بندی خطر لرزه‌ای ایران، تهران.
[8]. پورطاهری، مهدی؛ عینالی، جمشید؛ و رکن‌الدین‌افتخاری، عبدالرضا (1389). «نقش ظرفیت‌سازی در کاهش تأثیرات مخاطرات طبیعی (زلزله) در مناطق روستایی با تأکید بر روش‌های کمّی (مطالعۀ موردی: مناطق زلزله‌زدۀ شهرستان خدابنده)»، پژوهش‌های جغرافیای انسانی، ش 74، ص 39-23.
[9]. جعفری، تیمور؛ مقامی مقیم، غلامرضا؛ و عظیمیان، منیر (1394). استان‌شناسی خراسان شمالی، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
[10]. جهانگیری، کتایون؛ و فلاحی، علیرضا (1388). اصول و مبانی مدیریت بحران، تهران: انتشارات مؤسسۀ آموزش عالی علمی- کاربردی هلال ایران.
[11]. رجایی ‌اصل، عبدالحمید (1382). کاربرد جغرافیای طبیعی در برنامه‌ریزی روستایی، تهران: سمت.
[12]. رجبی، معصومه؛ و بیاتی خطیبی، مریم (1384). «بررسی مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی در محدودۀ سکونتگاه‌های روستایی؛ مطالعۀ موردی (بخش آذرشهر)»، جغرافیا و برنامه‌ریزی، ش 19، ص  107-79.
[13]. رضایی‌مقدم، محمدحسین؛ یاسی، مهدی؛ نیکجو، محمدرضا؛ و رحیمی، مسعود (1397). «پهنه‌بندی و تحلیل مورفولوژیکی سیلاب‌های رودخانه قره‌سو با استفاده از مدل هیدرودینامیکی hec-ras (از روستای پیرازمیان تا تلاقی رودخانه اهرچای)»، نشریۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دوره 7، ش 25، ص 15-1.
[14]. سعیدی، عباس (1377). مبانی جغرافیای روستایی، تهران: سمت.
[15]. شریفی‌کیا، محمد؛ معتمدی‌نیا، محمد؛ و شایان، سیاوش (1389). «تحلیل فضایی مخاطرات ژئومورفولوژیکی ناشی از توسعه فیزیکی شهر ماهنشان»، علوم جغرافیایی، ج 13، ش 6، ص 126-125.
[16]. صلاحی، برومند؛ رضایی بنفشه درق، مجید؛ واعظی، عبدالرضا؛ و فریدپور، مجتبی (1396). «پایش و تحلیل تطبیقی نقش خشکسالی‌های هواشناسی بر تغییرات سطح ایستابی چاه‌های پیزومتری دشت مرند»، نشریۀ تحلیل فضایی مخاطرات محیطی، دورۀ 4، ش 4، ص 78-61.
[17]. غضبان، فریدون (1389). زمین‌شناسی زیست‌محیطی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[18]. فرید، یدالله (1372). کاربرد جغرافیا در روش تحقیق شهر و روستا، تبریز: انتشارات دانشگاه تبریز.
[19]. مرکز آمار ایران، سالنامۀ آماری استان خراسان شمالی، «شناسنامۀ آبادی‌های کشور (استان خراسان شمالی) و گزیدۀ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال 1395».
[20]. مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن، «گزارش مقدماتی- فوری زمین‌لرزۀ 16 بهمن 1375 گرمخان (شمال بجنورد)»، نشریۀ شمارۀ 240، تهران، بهمن 1375، ص 14-13.
[21]. مطیعی ‌لنگرودی، سید حسن (1388). برنامه‌ریزی روستایی با تأکید بر ایران، چ چهارم، جهاد دانشگاهی مشهد.
[22]. مقیمی، ابراهیم؛ ممقانی بنابی، عباس؛ یمانی، مجتبی؛ و جعفربگلو، منصور (1396). «پهنه‌های مخاطره‌آمیز شهر مراغه از نظر ژئومورفولوژیک با استفاده از روش‌های ترکیبی Fuzzy، SAW و AHP»، نشریۀ مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 4، ش: 3، ص 302-281.
[23]. مهدوی، مسعود (1377). مقدمه‌ای بر جغرافیای روستایی ایران، ج اول، تهران: سمت.
[24]. نبتی، میتو؛ و پیتر دویل (1380). زمین‌شناسی محیطی، ترجمۀ احمد هرمزی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
[25]. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، سازمان جغرافیایی، «عکس‌های هوایی با مقیاس 1:50000 جنوب بجنورد، نقشه‌های توپوگرافی 1:50000 برگ‌های بجنورد، ارکان، توی و اسفراین و 1:250000 برگ بجنورد به شمارۀ  11– 40 NJ».
[26]. وزارت صمت، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، «برگ 1:100000 نقشۀ زمین‌شناسی بجنورد».
[27]. Ash, Kevin D., Cutter, Susan L., & Emrich, Christopher T. (2013), “Acceptable losses? The relative impacts of natural hazards, in the United States: 1980– 2009”, International Journal of Disaster Risk Reduction, Volume 5, September 2013, pp: 61–72.
[28]. Badri, S. A., Ramezanzadeh Lasbooi, M., Asgari, A., Ghadiri Masoum, M. & Salmani, M. (2013). “The role of local management in improving resilience to natural disasters with emphasis on floods (Persian)”, Journal of Emergency Management, 2(3),pp: 37-48.
[29]. Keller, E. A. & DeVecchio, D. E. ; with assistance from Robert H. Blodgett. (2012). Natural hazards: earth's processes as hazards, disasters, and catastrophes, 1 Vol, Third edition, by Pearson Prentice Hall. New Jersey USA.
[30]. Manitoba-Health-Disaster-Management (2002). Disaster Management Model for the Health Sector: Guideline for Program Development. Version 1, November.
[31]. Sadeghloo, T. & Sojasi, H. (2015), “Survey relationship between rural settlement livability and rural resilience in front of natural disaster in rural areas of Mravehtapeh and Palizan county (Persian)”, Journal of Emergency Management, 3(2),pp: 37-44.
[32]. Salman, A. B., Howari, F.M., El-Sankary, M.M., Wali, A.M., Salehm, M.M. (2010), “Environmental impact and natural hazards on Kharga Oasis monumental sites”, Western Desert of Egypt, Volume 58, Issue 2, pp: 341–353.
[33]. Smith, K. (2001), Environmental hazards, Routledge UK.
[34]. Verstappen, H. (1983), Applied geomorphology: geomorphological surveys for environmental development, Elsevier.