چارچوب تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محله در برابر زلزله (مطالعۀ موردی: محلۀ کشاورز واقع در منطقۀ 6 تهران)

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری پژوهشکدۀ مدیریت خطرپذیری و بحران، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، تهران، ایران.

2 دانشیار پژوهشکدۀ مدیریت خطرپذیری و بحران، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، تهران، ایران.

3 استاد گروه سوانح و بازسازی، دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

     با وجود چند دهه تحقیقات ارزشمند پژوهشگران در زمینۀ تاب‌آوری در برابر سانحه، هنوز ابهامات بسیاری در این حوزه وجود دارد. تنها موردی که در این زمینه بین پژوهشگران اجماع وجود دارد این است که تاب‌آوری مفهومی پیچیده، چندجانبه و چندبعدی است. این موضوع در ارزیابی تاب‌آوری محله، ابعاد نامشخص بیشتری (به‌ویژه در جنبه‌های اجتماعی و کالبدی) پیدا می‌کند؛ حال آنکه بهبود تاب‌آوری محلات شهری در برابر مخاطراتی مانند زلزله اهمیت زیادی دارد و می‌توان با استفاده از ظرفیت‌های موجود در محلات، تبعات احتمالی زلزله را کاهش داد و زمان بازگشت به حالت پیش از سانحه و حتی وضعیتی بهتر از آن را سرعت بخشید. بر این اساس، هدف از مقالۀ حاضر، «تدوین چارچوب تاب‌آوری برای ارتقای مدیریت ریسک زلزله در محله با تأکید بر ابعاد کالبدی و اجتماعی» است. همچنین شناخت عوامل و شاخص‌های تأثیرگذار در کاهش تبعات زلزله و ظرفیت‌سازی برای مدیریت ریسک زلزله با رویکرد محله‌محوری، از دیگر موضوعات بررسی‌شده در این پژوهش است. برای تدوین چارچوب تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محله در برابر زلزله، ابتدا متون تخصصی و تجارب جهانی بررسی ‌شده و مؤلفه‌های مهم و شاخص‌های اصلی تاب‌آوری کالبدی و اجتماعی محله استنتاج شد. سپس برای مشخص کردن شاخص‌های فرعی، «چارچوب چهارگانۀ برونو» به‌عنوان مبنای شناخته‌شده در این حوزه انتخاب شد. پس از استنتاج شاخص‌ها، با هدف وزن‌دهی و اولویت‌بندی آنها از روش فرایند تحلیل سلسله‌مراتبی AHP استفاده شد. در ادامه با انتخاب یک واحد همسایگی از محلۀ کشاورز در منطقۀ 6 تهران، مشاهدات و برداشت‌های میدانی انجام گرفت و نقشه‌های توصیفی و تحلیلی در نرم‌افزار CAD و GIS تهیه شد. سپس با استفاده از روش سوات، قوت‌ها، ضعف‌ها، فرصت‌ها و تهدیدهای محله تدوین شد. در ادامه، جدول سوات با در نظر گرفتن وزن شاخص‌ها تحلیل شده و راهبرد نهایی برای ارتقای تاب‌آوری محدودۀ مطالعاتی پیشنهاد شد. این مقاله نتیجه می‌گیرد که «معیارهای چهارگانۀ برونو» شامل «استحکام»، «چندگانگی»، «سرعت» و «غنی بودن» در ارتقای تاب‌آوری در برابر زلزله، علی‌رغم فراهم کردن پایه‌ای خوب، در «مقیاس محله و واحد همسایگی»، جامع نیستند و باید برای دستیابی به یک محلۀ تاب‌آور در برابر زلزله، در کنار معیارهای چهارگانۀ برونو، معیارهای دیگری نظیر «انعطاف‌پذیری»، «سازگاری»، «تنوع»، «تمرکز»، «تراکم»، «محصوریت»، «خوانایی»، «نظم»، «تعادل»، «همکاری» و «همبستگی» نیز در نظر گرفته شوند.

کلیدواژه‌ها


  1. اسمیت، کیت (1391). مخاطرات محیطی، ترجمۀ ابراهیم مقیمی و شاپور گودرزی، تهران: سمت.
  2. اصلانی، فرشته؛ و امینی حسینی، کامبد (1397 الف). «مروری بر مفاهیم، شاخص‌ها، چارچوب‌ها و مدل‌های تاب‌آوری در برابر زلزله»، فصلنامۀ دانش پیشگیری و مدیریت بحران، دورۀ 8، ش 2، ص 136-119. بازیابی از:

http://dpmk.ir/browse.php?a_code=A-10-202-4&sid=1&slc_lang=fa

  1. اصلانی، فرشته؛ و امینی حسینی، کامبد (1397 ب). «ارزیابی یکی از مؤلفه‌های تاب‌آوری اجتماعی در سطح محله با روش پژوهش کیفی»، آبادی، فصلنامۀ تخصصی معماری و شهرسازی، سال 26، ش 79، ویژه‌نامۀ تاب‌آوری شهری، ص 54-50.
  2. حاجی‌زاده، فاضل؛ و ایستگلدی، مصطفی (1397). «تحلیلی بر تاب‌آوری سکونتگاه‌های روستایی با تأکید بر زلزله (مطالعۀ موردی: دهستان حومۀ شهرستان لامرد)»، نشریۀ مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 5، ش 1، ص 83-67.
  3. خسروی، قاسم (1396). «واژه‌شناسی، رمزگشای مدیریت مخاطرات محیطی، نشریۀ مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)»، دورۀ 4، ش 4، ص 366-346.
  4. سلمانی، محمد؛ بدری، سیدعلی؛ مطوف، شریف؛ کاظمی ثانی عطاالله، نسرین (1394). «ارزیابی رویکرد تاب‌آوری جامعه در برابر مخاطرات طبیعی (مورد مطالعه: شهرستان دماوند)»، نشریۀ مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دوره 2، ش 4، ص 409-393.
  5. شایان، محسن؛ پایدار، ابوذر؛ و بازوند، سجاد (1396). «تحلیل تأثیرات ارتقای شاخص‌های تاب‌آوری بر پایداری سکونتگاه‌های روستایی (مورد مطالعه: نواحی روستایی شهرستان زرین‌دشت)»، نشریۀ مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 4، ش 2، ص 121-103.
  6. عزیزی، محمدمهدی؛ اکبری، رضا (1387). «ملاحظات شهرسازی در سنجش آسیب‌پذیری شهرها از زلزله، مطالعۀ موردی: منطقۀ فرحزاد»، تهران، نشریۀ هنرهای زیبا، ش 34، ص 36-25، بازیابی از: ensani.ir/fa/article/download/14349
  7. مقیمی، ابراهیم (1394). دانش مخاطرات برای زندگی باکیفیت بهتر و محیط پایدارتر، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.

10. Adger, W. N. (2000). “Social and ecological resilience: are they related?”, Progress in human geography, Vol. 24, No. 3.pp: 347-364

11. ADPC (Asian Disaster Preparedness Center) (2004), CBDRM field practitioners` handbook, Asian Disaster Preparedness Center, Thailand

12. Arefi, Mahyar, (2011). “design for resilient cities, reflections from a studio”, in: Banerjee, Tidib & Loukaitou- Sideris (eds.), Companion to urban design, Routledge, Abingdon, pp: 674-685

13. Boon, H. J.Cottrell, A., King, D., Stevenson, R. B. & Millar, J. (2012). “Bronfenbrenner`s bioecological theory for modelling community resilience to natural disasters”, Natural hazards, 60, 381-408, retrieved from: http://link.springer.com/article/10.1007/s11069-011-0021-4

14. Boxer, P. & Sloan-power, E. (2013). “Coping with violence a comprehensive framework and implications for understanding resilience. Trauma”, violence and abuse, 14, pp: 209-221. Retrieved from: http://tva.sagepub.com/content/early/2013/05/06/1524838013487806.abstract

15. Bruneau, Michel. Stephanie E. Chang, Ronald T. Eguchi, George C. Lee, Thomas D. O’Rourke, Andrei M. Reinhorn, Masanobu Shinozuka, Kathleen Tierney, William A. Wallace, and Detlof von Winterfeldt (2003) “A Framework to Quantitatively Assess and Enhance the Seismic Resilience of Communities”, Earthquake Spectra, November 2003, Vol. 19, No. 4, pp. 733-752. https://doi.org/10.1193/1.1623497

16. Burton, Christopher G. (2012). The Development of Metrics For Community Resilience To Natural Disasters, Phd Thesis, University of South Carolina

17. Carpenter, S. R. et al. (2001). “From metaphor to measurement: resilience of what to what?”, Ecosystems, 4, pp: 765-781

18. CSIRO Australia, Arizona State University, Stockholm University (2007). a resilience alliance initiative for transitioning urban systems towards sustainable futures, http://www.resalliance.org

19. Cutter L, Susan, Burton G, Christopher, T Emrich, Christopher, (2010). “Disaster Resilience Indicators for Benchmarking Baseline Conditions”, Journal of Homeland Security and Emergency Management, US

20. Cutter, S. L, Lindsey Barnes, Melissa Berry, Christopher Burton, Elijah Evans, Eric Tate, and Jennifer Webb. (2008). Community and Regional Resilience: Perspectives from Hazards, Disasters and Emergency Management, Hazards and Vulnerability Research Institute, Department of South Carolina, Columbia, South Carolina, retrieved from:

http://www.resilientus.org/wp-content/uploads/2013/03/FINAL_CUTTER_9-25-08_1223482309.pdf.

21. Derissen, S., Quaas, M., & Baumgartner, S. (2009). The relationship between resilience and sustainable development of ecological economic systems. University of Luneburg Working Paper Series in Economics (146).

22. Davis Ian, (2006), “learning from disaster recovery guidance for decision makers”, International Recovery Platform (IRP).

23. EMA (Emergency Management Australia). (2001). assessing resiliency and vulnerability: principles, strategies and actions, Philip Buckle, Graham Marsh and Sydney Smale, retrieved from:

http://www.proventionconsortium.net/themes/default/pdfs/CRA/EMA_2001_meth.pdf

24. ESCAP, ADB, UNEP. (2012). Green growth, resources and resilience environmental sustainability in Asia and the Pacific. United Nations and Asian Development Bank Publication

25. Frazier, A. E., Renschler, C. S. & Miles, S. B. (2013). “Evaluating post-disaster ecosystem resilience using MODIS GPP data”, International journal of applied earth observation and geoinformation, 21, 43-Retrieved from: http://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0303243412001778

26. Garschagen, M, Renaud, F. G. & Birkmann, J. (2011). Dynamic resilience of peri-urban agriculturalists in the Mekong Delta under pressures of socio-economic transformation and climate change. Environmental change and agricultural sustainability in the Mekong Delta. Springer, Vol 45, advance in global change research. Springer, Dordrecht, pp: 141- 163. Retrieved from: http://link.springer.com/chapter/10.1007/978-94-007-0934-8_9

27. Godschalk, David R (2003). “urban hazard mitigation: creating resilient cities”, natural hazards review, Vol. 4, No. 3: pp:136-143.

28. Helms, M. (2006). Encyclopedia of Management, 5th ed. Thomson Gale apart of Thomson Corporation.

29. Henestra, D., Kovacs, P., McBean, G. and Sweeting, R (2004). background paper on disaster resilient cities, institute for catastrophic loss reduction, Toronto

30. Holling, C. S. & Gunderson, L. H. (2002). Resilience and adaptive cycles. Panarchy: understanding transformations in human and natural systems, pp: 25-62. Retrieved from: http://www.amazon.com/panarchy-understanding-transformations-natural-systems/dp/1559638575

31. IFRC (International Federation of Red Cross and Red Crescent), (2004), www.ifrc.org/en

32. Karrholm, M., Nylund, K. & De La Fuente, P. P. (2014). “Spatial resilience and urban planning: addressing the interdependence of urban retail areas”, Cities, 36, pp: 121-130. Retrieved from: http//www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0264275112001898

33. Kutum, I. & Al-jaberi, K. (2015). “Jordan Banks Financial Soundness Indicators”, International journal of finance & banking studies (ISSN: 2147-4486), 4, 44-56. Retrieved from: http://ssbfnet.com/ojs/index.php/ijfbs/article/view/224

34. Longstaff, P. H., Armstrong, N. J., Perrin, K., Parker, W. M., Hidek, M. A. (2010). “building resilient communities: a preliminary framework for assessment”, homeland security affairs, Volume V1, No. 3.

35. Manyena, S. Bernard, (2006). Rural local authorities and disaster resilience in Zimbabwe Disaster and Development Centre, Northumbria University, Newcastle upon Tyne, UK, retrieved from: https://www.emeraldinsight.com/doi/abs/10.1108/09653560610712757.

36. Mayunga, Joseph S (2007). understanding and applying the concept of community disaster resilience: a capital-based approach, a draft working paper prepared for the summer academy for social vulnerability are resilience building, Munich, Germany.

37. Marshall, N. A., Tobin, R. C., Marshall, P. A., Gooch, M. & Hobday, A. J. (2013). “Social vulnerability of marine resource users to extreme weather events”, Ecosystems, 16, pp: 797-809. Retrieved from: http://link.springer.com/article/10.1007/s10021-013-9651-6.

38. NIST, National Institute of Standards and Technology, (2015). community resilience planning guide for buildings and infrastructure systems, Special Publications, Vol. 1, pp: 1-92, retrieved from: http://www.nist.gov/el/resilience/upload/NIST_guide_volume_1_042515_For-Web-2.pdf.

39. NOAA, Coastal Services Center (2007). summary of the NOAA three community resilience salons, Washington D.C.: NOAA, coastal services center.

40. Normandin J. M, Therrien M. C, Tanguay G. A. (2011). “city strength in times of turbulence: strategic resilience indicators”, urban affairs association 41st conference, New Orleans, retrieved from: http://archives.enap.ca/bibliotheques/2012/09/030314256.pdf.