الگوی اسکان موقت مبتنی بر روش نظریۀ زمینه‌ای (مطالعۀ موردی: شهر سرپل ذهاب پس از زلزلۀ 1396)

نوع مقاله : پژوهشی بنیادی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

2 استاد دانشکدۀ معماری و شهرسازی، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران

چکیده

زلزله‌های شدید همواره با آسیب به بخش مسکونی، زندگی مردم را مختل می‌کنند. در فرایند اسکان پس از سانحه، پس از مرحلۀ اسکان اضطراری در هفته‌های نخست تا زمان اسکان دائم به‌طور معمول یک تا دو سال طول می‌کشد که لازم است برای بازگشت آنها به زندگی عادی، اسکان موقت تأمین شود. این دوره با وجود نقش مؤثر در روند بازتوانی جامعه، در تجارب گذشته اغلب ساده انگاشته شده و به‌ویژه در سوانح شهری با چالش‌های اقتصادی، اجتماعی و محیط زیستی همراه بوده است. هدف مقالۀ حاضر، معرفی الگوی اسکان موقت از طریق شناسایی ابعاد تشکیل‌دهنده و عوامل تأثیرگذار بر آن، با نگاهی جامع و سیستمی است. بدین منظور با رویکرد اکتشافی و روش کیفی نظریۀ زمینه‌ای، همزمان طی یک سال و نیم از زلزلۀ آبان 1396 به مطالعۀ فرایند اسکان موقت در شهر سرپل ‌ذهاب پرداخته شد. داده‌های پژوهش از طریق مشاهدۀ مشارکتی و مصاحبۀ عمیق نیمه‌ساختارمند با 78 نفر از افراد مهم شامل مسئولان، خبرگان، مردم و مطلعان محلی گردآوری شد. نمونه‌گیری به‌صورت نظری و هدفمند تا رسیدن به اشباع نظری ادامه یافت و داده‌ها توسط نرم‌افزار مکس‌کیودای در سه مرحلۀ کدگذاری باز، محوری و گزینشی تحلیل شد و با استخراج 33 مقولۀ محوری و انتخاب مقولۀ هستۀ «سکونتگاه انتقالی»، الگوی نهایی ارائه شد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که موضوع اسکان موقت پس از سانحه، موضوعی سهل و ممتنع است که برخلاف تصور غالب، پیچیدگی‌های فراوانی دارد. چالش اصلی «اسکان موقت» با تعریف روشن آن مرتبط است. کاربرد واژۀ «اسکان» موضوع را در بعد کالبدی محدود کرده است. در این دوره به بازتوانی روانی، اجتماعی و اقتصادی آسیب‌دیدگان کمتر پرداخته می‌شود و واژۀ «موقت» نیز سبب کم‌اهمیت انگاشتن آن شده است. از این‌رو الگوی «سکونتگاه انتقالی» می‌کوشد با تبیین اجزای اسکان موقت و دستۀ عوامل مؤثر بر آن، به شناخت بهتر آن یاری رساند. از منظر سیستمی فرایند اسکان موقت متشکل از ابعاد «سیاستگذاری، برنامه‌ریزی و مدیریت سکونتگاه موقت، طراحی و اجرای مسکن موقت، ساماندهی و برچیدن» است که از سه دسته عوامل «شرایط سانحه»، «ویژگی‌های بستر» و «سیستم‌های مداخله‌گر» مانند «فرهنگ ایمنی، سیستم مدیریت بحران، فرایند اسکان اضطراری تا دائم، خیرین، بیمه، رسانه‌ها و فشارهای اقتصادی و سیاسی» تأثیر می‌پذیرد. براساس نتایج پژوهش، اساسی‌ترین راهکارها برای ارتقای برنامه‌های آتی، اتخاذ رویکرد جامع و فرایندی به اسکان پس از سانحه (از اسکان اضطراری تا دائم) و برنامه‌ریزی در مرحلۀ آمادگی است که می‌تواند به بازتوانی و افزایش تاب‌آوری جامعه انجامد.

کلیدواژه‌ها


[1].              استراوس، انسلم؛ و کوربین، جولیت (1392). مبانی پژوهش کیفی: فنون و مراحل تولید نظریۀ زمینه‌ای، ترجمۀ ابراهیم افشار، تهران: نشر نی.‌
[2].              امیری‌نژاد، امیر؛ و معرفی، صلاح‌الدین (1396). «باستان‌شناسی جنگ: شهرستان سرپل ‌ذهاب»، مجلۀ دیار، 5، ص 91-75.
[3].              بنیاد مسکن (1398). مستندسازی فرایند اسکان موقت پس از زلزلۀ 96 کرمانشاه، ویرایش سوم.
[4].       پوراحمد، احمد (1377). «مقدمه‌ای بر ویژگی‌ها و ابعاد فضایی بازسازی مناطق جنگ‌زده استان کرمانشاه»، مجلۀ دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، ش 141، ص 337-324.
[5].              پوردیهیمی، شهرام (1390). «فرهنگ و مسکن، مسکن و محیط روستایی»، فصلنامۀ مسکن و محیط روستا، دورۀ 30، ش 134، ص 18-3.
[6].              جودی، مجید (1397). سخنرانی در همایش مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، تهران.
[7].              سایت استانداری کرمانشاه، 1398
[8].       ستاد معین استان قم (1397). شیوه‌نامه انتقال اسکان موقت و اضطراری به اسکان دائم در مناطق زلزله‌زده استان کرمانشاه، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی استان قم.
[9].              طاهری، جعفر (1392). «بازاندیشی مفهوم سکونت در معماری»، دوفصلنامۀ مطالعات معماری ایران،ش 4، ص 22-5.
[10].          علی‌زمانی، محمد (1397). درسآموخته‌ها از بازسازی پس از زلزلۀ ازگله برای سوانح احتمالی، بنیاد مسکن.
[11].          فلاحی، علیرضا (1386). معماری سکونتگاه‌های موقت پس از سوانح، تهران: دانشگاه شهید بهشتی.‌
[12].          فلاحی، علیرضا (1395). معماری و مدیریت اردوگاه‌های پناهندگان و آوارگان، مؤسسۀ آموزش عالی علمی کاربردی هلال ایران، ویرایش دوم.
[13].          نوربرگ شولتز، کریستیان (1387). مفهوم سکونت، ترجمۀ محمود یاراحمدی، تهران: آگه.
[14].            Arslan, Hakan; & Cosgun, Nilay (2008). “Reuse and recycle of the temporary houses after occupancy: Example of Duzce, Turkey”, Building and Environment, 43, pp: 702-709.
[15].            Asefi, Maziar; & Farrokhi, Shahin (2017). “Proposing a Model for the Design of Post-Disaster Temporary Housing Based on the Needs of the Injured with Post-Implementation Evaluation Approach (Case Study: Earthquake-Stricken Villages in Heris of East Azerbaijan)”, doi:10.22067/jrrp.v5i4.64121
[16].            Barakat, S. (2003). “Housing reconstruction after conflict and disaster. Humanitarian Policy Group”, Network Papers, 43, pp: 1-40.
[17].            Biswas, Arindam (2019), “Exploring Indian post-disaster temporary housing strategy through a comparative review”, International Journal of Disaster Resilience in the Built Environment, 10(1), pp: 14-35. 
[18].            Celik, Erkan. (2017). “A cause and effect relationship model for location of temporary shelters”, International Journal of Disaster Risk Reduction, 22, pp: 257-268.
[19].            Corsellis, Tom; & Vitale, Antonella (2005). Transitional Settlement, Displaced Populations, Oxfam GB & University of Cambridge shelter project.
[20].            Davis, Ian (1978). Shelter after Disaster, Oxford Polytechnic Press.
[21].            Davis, Ian; & Alexander, David (2016). Recovery from Disaster, Routledge
[22].            Davis, Ian; IFRC; & OCHA. (2015). Shelter after Disaster, 2nd ed., Switzerland.
[23].            Félix, Daniel; Branco, Jorge M.; & Feio, Artur (2013). Guidelines to improve sustainability and cultural integration of temporary housing units.
[24].            Félix, Daniel; Monteiro, Daniel; Branco, Jorge M.; & Bologna, Roberto (2015). “The role of temporary accommodation buildings for post-disaster housing reconstruction”, Journal of Housing and the Built Environment, 30(4), pp: 683-699.
[25].            Félix, Daniel; Monteiro, Daniel; & Feio, Artur (2015). “The role of pre-positioning of local temporary settlements for better crisis management”, A 2015 Report on the Patterns of Disaster Risk Reduction Actions at Local Level.
[26].            Hadafi, Farzaneh; & Fallahi, Alireza (2010). “Temporary housing respond to disasters in developing countries-case study: Iran-Ardabil & Lorestan Province Earthquakes”, World Academy of Science, Engineering and Technology, 66, pp: 1536-1542.
[27].            Jha, Abhas. K.; Barenstein, Jennifer Duyne; Phelps, Priscilla M.; Pettet, Daneil; & Sena, Stephen (2010). “Safer Homes, Stronger Communities; a Handbook for Reconstructing after Natural Disasters”, Washington DC, the International Bank for Reconstruction and Development/ the World Bank.
[28].            Johnson, Cassidy (2002). “What’s The Big Deal about Temporary Housing? Planning Considerations for Temporary Accommodation after Disasters: Example of the 1999 Turkish Earthquakes”, TIEMS Disaster Management Conference. Canada.
[29].            Johnson, Cassidy (2006). “Strategic planning for temporary housing: 1999 earthquakes in Turkey”, Universite de Montreal. PHD.
[30].            Johnson, Cassidy (2007). “Strategic planning for post-disaster temporary housing”, Disasters 31(4), pp: 435-458.
[31].            Peacock, Walter Gillis; Dash Nicole; Zhang Yang; & Van Zandt Shannon. (2018) “Post-Disaster Sheltering, Temporary Housing and Permanent Housing Recovery”, Handbooks of Sociology and Social Research. Springer, Cham.
[32].            Quarantelli, E. L. (1995). “Patterns of sheltering & housing in US disasters”, Disaster Prevention and Management, 4(3), pp: 43-53.
[33].            Rashid, A. (2012). “Housing, Land and Property in Urban Transitional Settlements: The case from the Philippines”.
[34].            Shelter Centre (2010). Shelter after disaster: strategies for transitional settlement and reconstruction, UN.
[35].            Shelter Centre (2010). Transitional Shelter Guidelines, Department for International Development (DFID).
[36].            UNDRO (1982). Shelter after disaster: Guidelines for Assistance, New York.
[37].            Wagemann, Elizabeth (2015). Making the Temporary Shelter a ‘Home’ Transitional Housing in Chile and Peru‌.
[38].            Wagemann, Elizabeth (2017). “Need for adaptation: transformation of temporary houses”, Disasters, 41(4), 828-851. doi:10.1111/disa.12228
[39].            Walker, Joanna Faure (2017). “Transitional shelter strategies in context: cash, private insurance, rental subsidies, private, public and temporary housing after the Great Eastern Japan Earthquake and Tsunami”.
[40].            Walker, Joanna Faure; & Crawford, Catherine Anna (2017). “Cash in a housing context: Transitional shelter and recovery in Japan”, doi:10.1016/j.ijdrr.2017.05.018
[41].            Yu, H.; & Bai, G. (2018). “Research on ‌Modularization ‌and Sustainable Design ‌of Temporary Housing”, Art and ‌Design ‌Review, 06(03), 125-132. ‌