رفتارشناسی در سیستم‌های آب‌و‌هوایی؛ با تأکید بر جابه‌جایی پرارتفاع جنب حاره و تأثیر آن بر وقوع مخاطرات خشکسالی

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دکتری آب‌و‌هواشناسی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشگاه خوارزمی، تهران

2 استاد آب‌و‌هواشناسی، گروه جغرافیای طبیعی، دانشگاه خوارزمی، تهران

3 دانشیار آب‌و‌هواشناسی، پژوهشکدۀ هواشناسی

چکیده

سیستم‌های آب‌و‌هوایی، به‌دلیل نشان‌ دادن رفتار تصادفی در سال‌های مختلف، سیستم‌هایی پیچیده و در عین‌حال سازمان‌یافته به شمار می‌روند، در این زمینه، سیستم پرارتفاع جنب‌حاره با جابه‌جایی در محل قرارگیری خود در سال‌های مختلف، وقایع محیطی گاه منظم و گاه تصادفی (خشکسالی یا ترسالی و ...) را در یک منطقه به وجود می‌آورد. این وقایع محیطی، در سطوح مختلفی از تعادل، آستانه و مخاطرات جای می‌گیرند. در این نوشتار در پاسخ به این موضوع، یعنی شناسایی رفتار سیستم‌های پرارتفاع جنب‌حاره از تعادل تا مخاطرات، تلاش شد در قالب تفکری سیستمی، این روند شناسایی و ارزیابی شود. در رفتارشناسی سیستم‌های آب‌وهوایی، برهم‌کنش مطالعات کمّی و کیفی ضروری است. بدین منظور روش تحقیق در این مطالعه از دو بخش اصلی تشکیل می‌شود: در روش تحقیق آماری، داده‌های دریافت‌شدۀ سطح فشار 500 هکتوپاسکال در طی دورۀ آماری 2018-1948 و داده‌های بارش ماهانۀ 84 ایستگاه سینوپتیک هواشناسی، دریافت و تحلیل شد. در گام بعد نتایج آماری به‌دست‌آمده از سیستم پرارتفاع، براساس مفاهیم هشت‌گانۀ تعادل، آستانه‌ها یا فرین، مخاطرات و بلایای محیطی ارزیابی شد و در نهایت شیوۀ مدیریتی مخاطرات خشکسالی بررسی شد. نتایج نشان داد که در طی دورۀ زمانی پژوهش، بیرونی‌ترین پربند تأثیرگذار بر ایران به‌عنوان معرف گسترش حد شمالی پرارتفاع جنب‌حاره، از چندین سطح تعادل به‌ویژه تعادل ایستا، یکنواخت لحظه‌ای، دینامیک و فراپایدار پیروی کرده و در برخی سال‌ها با اثر آستانه‌ای یا فرین مواجه شده است. این فرین‌ها می‌تواند بیانگر تهدیدی مبنی بر شروع مخاطرات محیطی (خشکسالی‌های شدید و بسیار شدید) باشد که در صورت رفتارشناسی آن و به‌کارگیری شیوه‌های مدیریت فعال می‌توان آسیب‌های احتمالی (بر محیط، سلامت و دارایی‌های انسان) ناشی از مخاطرات و بلایای محیطی را کاهش داد. بنابراین می‌توان گفت، ترکیب دیدگاه کمّی و کیفی می‌تواند به‌عنوان روشی کاربردی در عرصۀ مدیریت محیط و پیش‌بینی رفتار سیستم‌ها، تأثیرگذار باشد.

کلیدواژه‌ها


[1].              اسمیت،‌ کیت (1382). مخاطرات محیطی، ترجمۀ ابراهیم مقیمی و شاپور گودرزی‌نژاد، تهران: سمت.
[2].       بابایی ‌فینی، ام‌السلمه؛ و علیجانی، بهلول (1392). تحلیل فضایی خشکسالی‌های بلندمدت ایران، پژوهش‌هایجغرافیای طبیعی، سال 45، دورۀ 3، ص 12-1.
[3].              بیاتی خطیبی، مریم (1386). «مفهوم زمان، طیف‌ها و مقیاس‌های آن در ژئومورفولوژی»، رشد آموزش جغرافیا، دورۀ 22، ش 2، ص 16-3.
[4].       چورلی، ریچارد جی؛ شوم، استانلی؛ سودن، دیوید ای. (1380). ژئومورفولوژی، ترجمۀ احمد معتمد و ابراهیم مقیمی، ج 1 (دیدگاه‌ها)،  چ 2، تهران: سمت.
[5].              حجازی‌زاده، زهرا؛ و جوی‌زاده، سعید (1389). مقدمه‌ای بر خشکسالی و شاخص‌های آن، تهران: سمت.
[6].              حسین‌زاده، سیدرضا (1383) «برنامه‌ریزی شهری همگام با مخاطرات طبیعی»، جغرافیا و توسعۀ ناحیه‌ای، ش 3.
[7].              رامشت، محمدحسین (1382). «نظریۀ کیاس در ژئومورفولوژی»، جغرافیا و توسعه، ص 36-13.
[8].       رحیمی‌ هرآبادی، سعید؛ و هدائی‌ آرانی، مجتبی (1393). آسیبشناسی مطالعات ژئوسیستم‌ها و ضرورت آن در پایداری محیط، مجموعه مقالات همایش علوم جغرافیایی ایران.
[9].       سپهر، عادل (1391). وراثت ژئومورفولوژیک: مخاطرات محیطی و تنوع زمینی، همایش ملی ژئومورفولوژی و زیستگاه انسان، انجمن ایرانی ژئومورفولوژی.
[10].     شریفی، محمد؛ رامشت، محمدحسین؛ رفیعیان، مجتبی؛ و قویدل، یوسف (1392). «هویت مکان و ادراک آن با رویکرد ژئوسیستمی»، جغرافیا و برنامه‌ریزی محیطی، سال 24، پیاپی 50، ش 2، ص 22-1.
[11].     عساکره، حسین؛ قائمی، هوشنگ؛ و فتاحیان، مختار (1395). «اقلیم‌شناسی مرز شمالی پشتۀ پرفشار جنب‌حاره بر روی ایران»، پژوهش‌های اقلیم‌شناسی، ش 25 و 26، سال هفتم، ص 32-‌21.
[12].          علیجانی، بهلول (1398). روش‌شناسی کمّی در جغرافیا، تهران: سمت.
[13].     علیجانی، بهلول؛ طولابی‌نژاد، سجاد؛ و کربلایی، علیرضا (1398). «رفتارسنجی اثر گرمایش ‌جهانی بر پرفشار جنب حاره»، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، دورۀ 1، ش 1، ص 50-33.
[14].     فوکس، پی، جی؛ مارک، لی، ای؛ و گریفیتس، جیمزاس (1396). ژئومورفولوژی و مهندسی ‌محیط، تئوری و کاربردها، ترجمۀ مجتبی یمانی و ابوالقاسم گورابی، تهران: دانشگاه علم و فرهنگ.
[15].          کاویانی، محمدرضا؛ و علیجانی، بهلول(1395).مبانی آب‌وهواشناسی، چاپ 19، تهران: سمت،.
[16].          کردوانی، پرویز (1380). خشکسالی و راه‌های مقابله با آن در ایران، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[17].     محمدنژاد، وحید (1390). تحلیل مقایسه‌ای تحول مخروط‌افکنه‌های دامنۀ جنوبی البرز شرقی (دامغان تا گرمسار)، دانشگاه تهران، رسالۀ دکتری جغرافیای طبیعی گرایش ژئومورفولوژی.
[18].          محمدی، حسین (1387). مخاطرات جوی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[19].          مقیمی، ابراهیم (1393). دانش مخاطرات، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[20].     مقیمی، ابراهیم؛ باقری ‌سیدشکری، سجاد؛ و صفرراد، طاهر (1391). «پهنه‌بندی خطر وقوع زمین‌لغزش با استفاده از مدل آنتروپی»، پژوهش‌های جغرافیای طبیعی، ش 79، ص 90-77.
[21].            Charlton, R. (2008). Fundamentals of Fluvial Geomorphology, Routledge Pub.
[22].             Chorley, R. J.; Kennedy, B. A. (1971). Physical Geography: A Systems Approach, London: Prentice-hall International.
[23].             Dracup. J. A. et al (1980). “On the definition of drought”, water Resource Res.
[24].             Goudie, A. S. (2006). “Global Warming and Fluvial Geomorphology”, Geomorphology, No,79, pp: 384–394.
[25].             Mallya, G.; Mishra,V.; Niyogi,D.; Tripathi, S.; & Govindaraju, R.S. (2016). “Trends and variability of droughts over the Indian monsoon region”, ScienceDirect Weather and Climate Extremes, Vol, 12. June 2016, pp 43-68.
[26].             Phillips, J. D. (2006). “Evolutionary Geomorphology: Thresholds and Nonlinearity in Landform Response to Environmental Change”, Hydrology and Earth System Sciences Discussions, No, 3, pp: 365–394
[27].             Seidel, Dian J.; Fu, Qiang; Randel, William J.; & Reichler, Thomas j. (2008).Widening of the Tropical Belt in a Changing Climate, Nature Publishing Group, pp 20-24.
[28].              Sukarni, M. (2010). “The influence of the subtropical high-pressure systems on rainfall and temperature distribution in Suriname and implications for rice production in the Nickerie District”, A Resarch paper degree of Master of Science in Natural resource, the University of the west indies.