گونه‌شناسی و تحلیل فضایی- زمانی مخاطرات محیطی در استان خراسان شمالی

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسنده

استادیار گروه جغرافیا و برنامه‌ریزی شهری دانشگاه کوثر بجنورد

چکیده

مخاطرات محیطی هرساله آسیب‌های جانی و مالی فراوانی به مردم استان خراسان شمالی وارد می‌کنند. این تحقیق ضمن معرفی انواع مخاطرات محیطی در نقاط مختلف خراسان شمالی، مسائل و مشکلات آنها را طبقه‌بندی و تقویم زمانی را برای کاهش خسارات و جلوگیری از بحران‌های احتمالی مشخص کرده است. روش به‌کاررفته در این تحقیق توصیفی- تحلیلی مبتنی بر مطالعات میدانی، کتابخانه‌ای و تحلیل‌های آماری است. با توجه به اهمیت بیماری کووید-19، به‌منظور ارزیابی خطر آن در سه هفتۀ آخر منتهی به 31 مرداد 1399 در سطح شهرستان‌های استان، ابتدا نرخ بروز تعدیل‌شده در هفتۀ اخیر (AIRW1)، یک هفته قبل (AIRW2) و دو هفته قبل (AIRW3) محاسبه و سپس با استفاده از رابطۀ مربوط، وضعیت هر یک از شهرستان‌ها (سفید، زرد و قرمز) مشخص شد. در خصوص خطر سرمازدگی از داده‌های آماری بلندمدت دمای کمینۀ ایستگاه‌های سینوپتیک و تبخیرسنجی بجنورد، اسدلی، آغمزار، رسالت، شیروان، چری، خوش، نوشیروان و جاجرم در مقیاس روزانه استفاده شد. برای تعیین زمان آغاز و پایان یخبندان، روزها به روزشمار ژولیوسی تبدیل و از نرم‌افزارهای Minitab و ArcGIS برای رسم نمودار و نقشه‌های پراکندگی زمانی و مکانی آغاز و پایان یخبندان استفاده شد. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که موقعیت جغرافیایی، شرایط محیطی و نظام برنامه‌ریزی فضایی، وقوع مخاطرات محیطی در استان خراسان شمالی را اجتناب‌ناپذیر می‌سازد و مناطق مختلف این استان از پنجاه‌ویک مخاطرۀ محیطی در قالب چهار گونۀ کلی مخاطرات طبیعی شامل مخاطرات زمین‌شناختی، جوی، آب‌شناختی و زیستی و دو مخاطرۀ انسانی عمدی و غیرعمدی، آسیب می‌بینند. این وضعیت، ضرورت افزایش ضریب ایمنی نقاط زیست و فعالیت و اصلاح و تغییر روش‌ها و دستورالعمل‌ها توسط دستگاه‌های وابسته برای مدیریت مخاطرات را نشان می‌دهد. هماهنگ‌سازی زندگی و فعالیت کشاورزان با شرایط سرمازدگی و سازگاری جغرافیایی با ویروس کرونا به‌عنوان بهترین راه‌حل زیستی پیشنهاد می‌شود.

کلیدواژه‌ها


[1]. استانداری خراسان شمالی، معاونت برنامه‌ریزی (1392). بررسی تطبیقی استان‌های کشور با توجه به جایگاه استان خراسان شمالی در سال 1398.
[2]. استانداری خراسان شمالی، معاونت هماهنگی امور عمرانی، اداره کل مدیریت  بحران (1398). گزارش خسارات وارده در اثر مخاطرات طبیعی رخ‌داده از ابتدای سال 1396 تا انتهای فروردین 1399.
[3]. استانداری خراسان شمالی، معاونت هماهنگی امور عمرانی، اداره کل مدیریت  بحران (1399). «گزارش ثانویۀ خسارات بخش‌های کشاورزی، ساختمان‌های مسکونی، تجاری، صنعتی، وسائط نقلیه، صدمات جانی و تأسیسات زیربنایی، ساختمان‌های دولتی و عمومی».
[4]. اوزی، رمضان (1390). جغرافیای مخاطرات (مخاطرات انسانی و طبیعی)، ترجمۀ محمد ظاهری، انتشارات دانشگاه تبریز.
[5]. جعفری، تیمور؛ مقامی مقیم، غلامرضا؛ و عظیمیان، منیر (1394). استان‌شناسی خراسان شمالی، تهران: شرکت چاپ و نشر کتاب‌های درسی ایران.
[7]. جعفری، تیمور (1398). نقش عوامل ژئوپلیتیک بر امنیت منطقۀ شمال‌شرق کشور (مطالعۀ موردی: استان خراسان شمالی، دانش انتظامی خراسان شمالی، سال ششم، شمارۀ 23، ص 132-113.  
[8]. جعفری، تیمور (1397). «شناسایی و تحلیل مخاطرات سکونتگاه‌های روستایی دهستان آلاداغ شهرستان بجنورد»، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 5، شمارۀ 4، زمستان 1397، 379-359.  
[9]. جهانبخش، سعید؛ و امام قلیزاده، معصومه (1384). «بررسی و پیش‌بینی یخبندان برای منطقۀ ارومیه»، خلاصه مقالات کنفرانس بین‌المللی مخاطرات زمین، دانشگاه تبریز.
[10]. جهانی، مجید؛ حسینی بهشتی، محمدرضا؛ طالب‌زاده، حمید؛ و قوام صفری، مهدی (1394). «تحلیل اسطوره‌ای مخاطرات»، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 2، شمارۀ 2، ص 206-191. 
[11]. حاجی میرزایی، بهرام (1382). «مطالعۀ نوسانات یخبندان و کاربرد آن در بازدهی محصولات کشاورزی حوضة جنوبی رود ارس»، دانشگاه تبریز، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا.
[12]. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی- درمانی خراسان شمالی، شبکۀ بهداشت و درمان شهرستان بجنورد، (1392). آمار مربوط به بیماری‌های میکروبی واگیردار.
[13]. دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی -درمانی استان خراسان شمالی، معاونت بهداشتی، گروه بیماری‌ها، (1399).
[14]. رجبی، معصومه؛ و بیاتی خطیبی، مریم (1384). «بررسی مخاطرات محیطی و ژئومورفولوژی در محدودۀ سکونتگاه‌های روستایی؛ مطالعۀ موردی (بخش آذرشهر)»، فصلنامه جغرافیا و برنامه‌ریزی، شمارۀ 19، ص 107-79.
[15]. رحیمی، محمد (1387). «بررسی احتمال زمانی وقوع یخبندان‌های دیررس بهاره و زودرس پاییزه در البرز مرکزی»،دانشگاه تهران، پایان‌نامه کارشناسی ارشد رشتۀ جغرافیا.
[16]. رفاهی، حسینقلی (1375). «فرسایش آبی و کنترل آن»، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.
[17]. رهنما، محمدرحیم؛ و بازرگان، مهدی (1399). «تحلیل الگوهای مکانی- زمانی اپیدمی ویروس کووید 19 و مخاطرات آن در ایران»، نشریۀ علمی -پژوهشی مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 7، شمارۀ 2، تابستان 1399، ص 127-113.
[18]. سازمان فضایی ایران (1395). «فریم تصاویر ماهواره‌ای سنجندۀ Landsat بخش میانی استان خراسان شمالی».
[19]. غضبان، فریدون (1389). «زمین‌شناسی زیست‌محیطی»، چ چهارم، تهران: مؤسسۀ انتشارات دانشگاه تهران.
[20]. قدوسی، مصطفی؛ رحیمی، فاطمه؛ و روستایی حسین‌آبادی، هانی (1398). «شناخت نقاط حادثه‌خیز تصادفات با استفاده از تحلیل مکانی و زمانی تصادفات محور اسفراین- بجنورد»، دانش انتظامی خراسان شمالی، سال ششم، شمارۀ 24، زمستان 1398، ص 29-7.  
[22]. کاویانی، محمدرضا؛ و علیجانی، بهلول (1387). «مبانی آب‌وهواشناسی»، تهران: سمت.
[23]. مقیمی، ابراهیم (1394). «دانش مخاطرات» (برای زندگی با کیفیت بهتر)، چ دوم، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
[24]. مقیمی، ابراهیم؛ ممقانی بنابی، عباس؛ یمانی، مجتبی؛ و جعفربگلو، منصور (1396). «پهنه‌های مخاطره‌آمیز شهر مراغه از نظر ژئومورفولوژیک با استفاده از روش‌های ترکیبی Fuzzy، SAW و AHP»، مدیریت مخاطرات محیطی (دانش مخاطرات سابق)، دورۀ 4، شمارۀ 3، ص 302-281.
[25]. نوحی، کیوان؛ صحرائیان، فاطمه؛ پدرام، مژده؛ و صداقت‌کردار، عبدالله (1387). «تعیین طول دورۀ بدون یخبندان با استفاده از تاریخ‌های آغاز و خاتمۀ یخبندان فرارفتی و تابشی در نواحی زنجان، قزوین و تهران»، علوم و فنون کشاورزی و منابع طبیعی، سال 12،  شمارۀ 46(ب)، ص 460-449.
[26]. وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح، سازمان جغرافیایی، «عکس‌های هوایی با مقیاس 1:50000 غرب و شمال‌غربی بجنورد، نقشه‌های توپوگرافی 1:50000 برگ‌های بجنورد، بدرانلو، ارکان و 1:250000 بجنورد به شمارۀ  11– 40 NJ».
[27]. وزارت صمت، سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور، «برگ 100000/1 نقشۀ زمین‌شناسی بجنورد».
[28]. وزارت کشور، سازمان مدیریت بحران، قانون جدید مدیریت بحران، مصوب 04/06/1398 مجلس شورای اسلامی.
[29]. ولدبیگی، برهان‌الدین؛ و پورحیدری، غلامرضا (1389). «پیشگیری و آمادگی در برابر بحران‌ها: ایجاد جوامع پایدار»، تهران: مؤسسۀ آموزش علمی - کاربردی هلال ایران.
[30]. Burton, I.; & Kates, R.W. (1964a). “The perception of natural hazards in resource management”, Natural resources Journal, 3: 412-441.
[31]. Keith, Smith (1996). “Environmental Hazards”, 2nd ed. ; Routledge: London.
[32]. Keller, E. A.; & DeVecchio, D. E. with assistance from Robert H. Blodgett (2012). "Natural hazards: earth's processes as hazards, disasters, and catastrophes"; 1 Vol, Third edition, by Pearson Prentice Hall. New Jersey USA.
[33]. Madelin, M.; & Beltrando, G. (2005). “Spatial Interpolation – Based Mapping of the Spring Frost Hazard in the Champagne Vineyards”, Meteorological applications, Volume 12, pp. 51-56.
[34]. Michalska B. (1986). “Suggested terms of corn sowing in the main yield in Poland
dependent on soil temperature and frosts”, Agrotechniczna (Poland),106.
[35]. The United Nations Office for Disaster Risk Reduction (UNDRR); (2020). "Hazard Definition & Classification Review, Technical Report of Sendai Framework for Disaster Risk Reduction 2015-2030, 88 Pages.
[36]. https://www.isna.ir/news:Y; (2020). “Geographical compatibility threshold with Corona / Virus, which chose 4 countries as homeland”.
[37]. Zachar, D. (1982). Soil erosio"; Elsevier.