تحلیل تأثیرپذیری معیشت خانوارهای روستایی از سطح زیر کشت و الگوهای کشت با هدف کاهش مخاطرات آبی و معیشتی در ایران

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دکتری جمعیت‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران

2 استاد جمعیت‌شناسی، دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران و استاد افتخاری دانشگاه ملبورن استرالیا

چکیده

در طی سال‌های اخیر محدودیت‌های منابع آبی کشور، متولیان تصمیم‌گیری حوزۀ آب و کشاورزی را به‌سمت تدوین سیاست‌هایی در راستای تغییر الگوی کشت اراضی کشاورزی سوق داده است، اما به نظر می‌رسد این سیاست‌های راهبردی اغلب به مسئلۀ تأمین امنیت معیشت خانوارهای کشاورزی توجهی ندارند. به بیان دیگر در تدوین این سیاست‌های حوزۀ آب و کشاورزی، ارزیابی دقیقی از چگونگی ارتباط امنیت معیشتی خانوارهای روستایی با الگوی کشت محصولات کشاورزی انجام نگرفته و احتمالاً همین موضوع بر ناکامی در اجرای چنین سیاست‌هایی مؤثر بوده است. از این‌رو در این مقاله با الهام از برخی پژوهش‌های حوزۀ معیشت روستایی بانک جهانی، مدلی ایجاد شد که در آن مشخص شود برای کشت هر نوع محصول کشاورزی، حداقل سطح زمینی که پاسخگوی معیشت خانوارهای روستایی باشد، در فاصلۀ سال‌های 1364 تا 1399 چقدر بوده است و بنابراین با توجه به ویژگی‌های الگوی کشت و محدودیت سطح اراضی کشاورزی، چند نفر در معرض ناامنی معیشتی قرار می‌گیرند. اطلاعات اولیۀ مدل از طرح‌های آمارگیری هزینه- درآمد خانوار و قیمت سر خرمن محصولات کشاورزی مرکز آمار ایران و آمارنامه‌های کشاورزی و سامانه‌های اطلاعاتی وزارت جهاد کشاورزی ایران استخراج شد. نتیجۀ پژوهش حاکی از آن است که حداقل سطح اراضی لازم برای تأمین معیشت خانوار روستایی در کشت‌های کم‌آب‌تری مانند غلات و حبوبات، بیش از ده‌برابر حداقل سطح اراضی لازم برای تأمین معیشت خانوار روستایی در کشت‌های پرآب‌بری نظیر سیب‌زمینی و سبزی است و اگر معیشت تکمیلی برای کشاورزان موجود نباشد، حدود 7 میلیون نفر از جمعیت کشور، به‌واسطۀ کوچک‌تر بودن از حداقل سطح اراضی لازم برای تأمین امنیت معیشتی، در معرض ناامنی معیشتی خواهند بود. از این‌رو، تجویز سیاست‌های آبی برای تغییر الگوی کشت از محصولات پرآب‌بر زراعی به محصولات کم‌آب‌برتر نظیر گندم و جو، بدون توجه به تأثیرات اقتصادی این سیاست‌ها در بعد خُردتر خانوارهای روستایی راهگشا نخواهد بود و باید نوعی سیاستگذاری تلفیقی با هدف کاهش مخاطرات آبی و کاهش مخاطرات معیشتی جمعیت روستایی در نظر گرفته شود.

کلیدواژه‌ها

مراجع

  • امیدی، طیبه (1396). تعیین و بررسی راهبردها و اولویت‌های صادرات- واردات محصولات کشاورزی براساس مفهوم آب مجازی، پایان‌نامۀ کارشناسی ارشد گروه مهندسی منابع آب دانشگاه تربیت مدرس.
  • بنی‌حبیب، محمدابراهیم؛ شبستری، محمدهادی؛ و حسین‌زاده، مرضیه (1395). «مدل هیبریدی برای مدیریت استراتژیک تقاضای آب کشاورزی مناطق خشک»،تحقیقات منابع آب ایران، دورۀ 12، شمارۀ 4، ص 69-60.
  • تصویب‌نامه شمارۀ ۱۵۸۹۶۹/ت۵۵۰۹۲هـ هیئت دولت (1396). مصوبۀ تشکیل کارگروه ملی «سازگاری با کم‌آبی».
  • درگاه اینترنتی مرکز آمار ایران (1398). قیمت فروش محصولات و هزینۀ خدمات کشاورزی در مناطق روستایی کشور (1375 تا 1399).
  • درگاه اینترنتی مرکز آمار ایران (1398). نتایج طرح هزینه و درآمد خانوار روستایی (1364 تا 1399).
  • درگاه اینترنتی وزارت جهاد کشاورزی (1398). بانک اطلاعات زراعت (1370 تا 1390).
  • درگاه اینترنتی وزارت جهاد کشاورزی (1398). آمارنامۀ کشاورزی، جلد اول: محصولات زراعی (سال‌های زراعی 1383-1382 تا 1399-1396).
  • درگاه اینترنتی وزارت جهاد کشاورزی (1398). آمارنامۀ کشاورزی، جلد دوم (سال‌های 1381 تا 1399).
  • درگاه اینترنتی وزارت جهاد کشاورزی (1398). آمارنامۀ کشاورزی، جلد سوم: محصولات باغبانی (سال‌های 1387 تا 1399).
  • ریاحی، وحید؛ و پاشازاده، اصغر (1392). «اثرات اقتصادی و اجتماعی خشکسالی بر نواحی روستایی شهرستان گرمی (مطالعـۀ موردی: دهستان آزادلو).»، مطالعات برنامه‌ریزی سکونتگاه‌های انسانی (چشم‌انداز جغرافیایی)، دورۀ 8، شمارۀ 25، ص 37-‌17.
  • زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1384). «توان پس‌انداز خانوارهای روستایی و آثار آن بر مشارکت روستاییان در فرایند توسعه»، اقتصاد کشاورزی و توسعه، دورۀ 13، شمارۀ 49، ص 56-27.
  • زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1384). «فقر روستایی، روند و اندازه‌گیری آن در ایران (تبیین روش‌ها و نقد رویکردها)»، رفاه اجتماعی، دورۀ 4، شمارۀ 17، ص 322-286.
  • زاهدی مازندرانی، محمدجواد (1373). «فقر روستایی و راه‌های مقابله با آن»، اقتصاد کشاورزی و توسعه، ویژه‌نامۀ امنیت غذایی.
  • سبزواری، علیرضا؛ رجبی‌پور، علی؛ باقری، نیکروز؛ و امید؛ محمود (1399). «تعیین الگوی کشت محصولات زراعی به‌عنوان راهکاری برای کاهش مخاطرات امنیت غذایی کشور»، مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 7، شمارۀ 1، ص 38-23.
  • سلطانی، زهرا (1400). بررسی تأثیر مؤلفه‌های جمعیتی بر امنیت آبی ایران. رسالۀ دکتری گروه جمعیت‌شناسی دانشکدۀ علوم اجتماعی دانشگاه تهران.
  • فاضل‌نیا، غریب؛ رجایی، مسعود؛ و حکیم‌دوست، سیدیاسر (1391). «خشکسالی اقلیمی و پیامدهای مکانی و فضایی آن در مناطق روستایی: مطالعۀ موردی: دهستان قره‌پشتلوی بالا، شهرستان زنجان»،روستا و توسعه، دورۀ 15، شمارۀ 3، ص 57-72.‌
  • قالیباف، محمدباقر؛ و حسینی، سیدمحمد (1393). «تبیین مخاطرات ناشی از سیاست‌های ناکارامد خودکفایی بر منابع آبی در ایران»،مدیریت مخاطرات محیطی، دورۀ 1، شمارۀ 2، ص 149-167.
  • مرکز آمار ایران (1383). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی کل کشور –
  • مرکز آمار ایران (1394). نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی کل کشور –
  • مرکز آمار ایران (1391). گزیدۀ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1390.
  • مرکز آمار ایران (1396). گزیدۀ نتایج سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1395.
  • مرکز آمار ایران (1397). چکیدۀ نتایج طرح آمارگیری نیرو کار – سال 1397.
  • مرکز آمار ایران (1395). شاخص‌های مادۀ 68 قانون برنامۀ پنجم توسعه (مصوب شورای عالی آمار) 1389-1393.
  • میسرا، سوندارام (1371). گزینه‌های توسعۀ روستایی، ترجمۀ شهید علی‌اکبر اصفهانی، نقش سرمایه‌گذاری در توسعۀ اقتصادی، مؤسسة مطبوعات فرخی، تهران.
  • نقوی، محمدرضا؛ و بیگلری، شادی (1392). «نقش مخاطرات طبیعی (خشکسالی کشاورزی) در مهاجرت روستایی، با استفاده از روش (SAW) نمونه موردی: دهستان شهدا شهرستان بهشهر»، جغرافیای طبیعی، دورۀ 6. شمارۀ 19، ص 97-85.
  • De Fraiture, C.; & Wichelns, D. (2010). “Satisfying future water demands for agriculture”, Agricultural water management, 97(4), pp: 502-511.
  • Dillon, A.; Carletto, G.; Gourlay, S.; Wollburg, P.; & Zezza, A. (2021). Agricultural Survey Design: Lessons from the LSMS-ISA and Beyond, Washington DC: World Bank.
  • Ellis, F. (1998). “Household strategies and rural livelihood diversification”, The journal of development studies, 35(1), pp: 1-38.
  • Hasnip, N.; Mandal, S.; Morrison, J.; Pradhan, P.; & Smith, L. (2001). Contribution of irrigation to sustaining rural livelihoods, HR Wallingford. Firm.
  • Hoekstra, A. Y. (2003). Virtual water: An introduction, Virtual water trade, 13, 108
  • Hoekstra, A. Y. (2017). “Water footprint assessment: evolvement of a new research field”, Water Resources Management, 31(10), pp: 3061-3081.
  • Hovhannisyan, N.; Gourlay, S.; & Grigoryan, N. (2022). Measuring Individuals’ Rights to Land: An Integrated Approach to Data Collection for SDG Indicators 1.4.2 and 5.a.1 - A Companion Guide for Cognitive Interviewing, Washington, DC: World Bank.
  • Kandel, W.; & Brown, D. (2006). Population change and rural society (Springer series on demographic methods and population analysis). Springer.
  • Karandish, F.; & Hoekstra, A. (2017). “Informing national food and water security policy through water footprint assessment: the case of Iran”, Water, 9(11), 831.
  • Khorsandi, M.; Homayouni, S.; & Van Oel, P. (2022). “The edge of the petri dish for a nation: Water resources carrying capacity assessment for Iran”, Science of the Total Environment, 817, 153038.
  • Kravis, I. G.; Kenessey, Z.; Heston, A.; & Summers, R. (1975). A system of international comparisons of gross product and purchasing power, Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.
  • Madani, K.; AghaKouchak, A.; & Mirchi, A. (2016). “Iran’s Socio-economic Drought: Challenges of a Water-Bankrupt Nation”,Iranian Studies, 49(6), pp: 997-1016.
  • Madani, K. (2014). “Water management in Iran: what is causing the looming crisis?”,Journal of environmental studies and sciences, 4(4), pp: 315-328.
  • McDonald, R. I.; Weber, K.; Padowski, J.; Flörke, M.; Schneider, C.; Green, P. A.; ... & Boucher, T. (2014). “Water on an urban planet: Urbanization and the reach of urban water infrastructure”, Global Environmental Change, 27, pp: 96-105.
  • Mekonnen, M.; & Hoekstra, A. Y. (2011). National water footprint accounts: the green, blue and grey water footprint of production and consumption.
  • Mesgaran, M. B.; & Azadi, P. (2018). A national adaptation plan for water scarcity in Iran. In Working paper 6, Stanford Iran 2040 Project, Stanford University.
  • Mirzaie-Nodoushan,F.; Morid, S.; & Dehghanisanij, H. (2020). “Reducing water footprints through healthy and reasonable changes in diet and imported products”, Sustainable Production and Consumption.
  • Oseni, G.; Palacios-Lopez, A.; Mugera, H.K. & Durazo, J. (2021). Capturing What Matters: Essential Guidelines for Designing Household Surveys, Washington DC: World Bank.
  • Panahi, F.; Malek-Mohammadi, I.; Chizari, M.; & Samani, J. (2009). “The role of optimizing agricultural water resource management to livelihood poverty abolition in rural Iran”, Australian Journal of Basic and Applied Sciences, 3(4), pp: 3841-3849.
  • Smith, L. E. (2004). “Assessment of the contribution of irrigation to poverty reduction and sustainable livelihoods”,International journal of water resources development, 20(2), pp: 243-257.
  • Shah, T. (1998). “Water against poverty: livelihood-oriented water resources management”, Water Nepal, 6(1), pp: 117-143.
  • Solesbury, W. (2003). Sustainable livelihoods: A case study of the evolution of DFID policy(pp. 1-36). London: Overseas Development Institute.‌
  • Tarlock, A. D.; & Wouters, P. (2010). “Reframing the water security dialogue”, Journal of Water Law, 20(2/3), pp: 53-60.
  • United Nations University (Economic and Social Comission for Asia and Pacific). (2013). Water security & the global water agenda: a UN-Water analytical brief.
  • Wharton, C. R. (Ed.). (1970). Subsistence agriculture and economic development, Transaction Publishers.
  • WYE GROUP. Statistics on rural development and Agricultural household income. Nações Unidas, )2011(. Disponível em http://www.fao.org/wairdocs/am087e/am087e.pdf
  • World Bank. (2001). World Development Report 2000/2001: Attacking Poverty.
  • World Bank Group.(2017).Iran Economic Monitor (oil-driven recovery). Retrieved from http://documents.worldbank.org/curated/en/344651498863986174/pdf/117165-WP-P162048-OUO-9-P162048-Iran-Economic-Monitor-FINAL-web-Jun-29-2017.pdf
  • World Water Assessment Programme. (2009). The United Nations World Water Development Report 3: Water in a Changing World. Paris: UNESCO, and London: Earthscan.
مدیریت مخاطرات محیطی
دوره 9، شماره 2
تیر 1401
صفحه 169-187

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار