بررسی ابعاد و شاخص‌های مؤثر در سنجش تاب‌آوری بافت‌های تاریخی- تجاری در برابر مخاطرۀ زلزله با نگرش ویژه بر بازارهای سنتی

نوع مقاله : پژوهشی کاربردی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مهندسی عمران- مهندسی زلزله، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

2 دانشیار و رئیس پژوهشکدة مدیریت خطرپذیری و بحران، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله

چکیده

ارتقای تاب‌آوری بافت‌های تاریخی- تجاری، از اقدامات اساسی برای کاهش خسارات مخاطرات طبیعی نظیر زلزله است. برای این منظور در گام اول باید وضعیت تاب‌آوری این بافت‌ها در برابر مخاطرات طبیعی براساس عوامل مؤثر بر آن ارزیابی شود. در این مقاله شاخص‌های مؤثر در شناخت تاب‌آوری بازارهای سنتی که از ارزش زیادی از نظر اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی در کشور برخوردارند، مطالعه شده است. بدین ‌منظور ابعاد فیزیکی، اقتصادی، اجتماعی و سازمانی تاب‌آوری در این بافت‌ها در قالب 42 زیرشاخص شناسایی و دسته‌بندی شده‌اند. جنبه‌های فرهنگی– تاریخی نیز به‌عنوان بُعد جدید معرفی و در هشت زیرشاخص دسته‌بندی شده‌اند. در مجموع 50 زیرشاخص اصلی در هفده شاخص و پنج بُعد بررسی شده است. در گام بعدی، وزن‌های این ابعاد و شاخص‌ها و زیرشاخص‌ها به‌منظور مشخص شدن تأثیر هر یک در تاب‌آوری این بافت‌ها، به روش تحلیل سلسله‌مراتبی (AHP) تعیین شده است. نتایج این ارزیابی نشان می‌دهد که بُعد اجتماعی در تاب‌آوری بازارهای سنتی دارای بیشترین ضریب وزنی است و باید برای ارتقای تاب‌آوری در بازارهای سنتی به این بُعد توجهی ویژه مبذول شود. همچنین زیرشاخص‌های دارای بیشترین اهمیت عبارت‌اند از: 1. کاربری بناها؛ 2. ارزش اقتصادی ملک و اجناس داخل مغازه‌ها؛ 3. انطباق‌پذیری و پویایی گروه‌های مختلف برای بازیابی پس از زلزله؛ 4. قابلیت اجرای اقدامات بهسازی؛ 5. تجارب قبلی و آمادگی؛ 6. تمایل برای پرداخت وجه به‌منظور کاهش ریسک؛ 7. درآمد؛ 8. آموزش‌های کسب‌شده در زمینۀ کاهش ریسک؛ 9. آسیب‌پذیری شبکۀ راه‌ها. نتیجۀ این مطالعه نشان می‌دهد که تنها توجه به ارتقای یک شاخص یا صرفاً بهبود شاخص‌های فیزیکی (همچون کاهش آسیب‌پذیری ساختمان‌ها)، لزوماً بهترین گزینه برای ارتقای تاب‌آوری بازارهای سنتی نیست. از نتایج این مطالعه می‌توان برای تعیین اولویت‌های بهسازی بخش‌های مختلف بازارهای سنتی پیش از رخداد زلزله استفاده کرده و مؤثرترین مداخلات قابل اجرا را برای ارتقای تاب‌آوری اجرا کرد.

کلیدواژه‌ها


[1]. اسدزاده تره‌باری، سیمین؛ امینی حسینی، کامبد؛ و حسینی، محمود؛ (1396). «مدل ارزیابی و کاهش خطرپذیری زلزله در بافت‌های تاریخی، مطالعۀ موردی: بازار تاریخی اردبیل»، صفه، جلد 27، شمارۀ 79، ص 91-77.
[2]. ابراهیم‌زاده، محسن (1388). پیامدهای جمعیتی زلزله در نواحی روستایی آسیب دیده، نامه انجمن جامعه شناسی، جلد 4، شماره 7، ص 5-34.
[3]. ذوالفقاری، محمدرضا (1390). «جایگاه مدلسازی و تخمین خسارات و تلفات سوانح در مدیریت ریسک و بحران سوانح طبیعی»، پژوهشنامۀ زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، جلد 14، شمارۀ 2-1، ص 73-61.
[4]. رازقی، علیرضا؛ و درخشانی، نجلا (1396). تابآوری کالبدی و عملکردی در بازار تاریخی تهران، مرمت و معماری ایران (مرمت آثار و بافت‌های تاریخی فرهنگی)، جلد 7، شمارۀ 13، ص 151-135.
[5]. رضایی، محمدرضا؛ حسینی، سیدمصطفی؛ و حکیمی، هادی (1391). «برنامه‌ریزی راهبردی مدیریت بحران در بافت تاریخی شهر یزد با استفاده از مدلSWOT»، مدیریت بحران، جلد 1، شمارۀ 1، ص 44-35.
[6]. رضایی، محمدرضا (1392). «ارزیابی تاب‌آوری اقتصادی و نهادی جوامع شهری در برابر سوانح طبیعی، مطالعۀ موردی: زلزله محله‌های شهر تهران»، مدیریت بحران، جلد 2، شمارۀ 3، ص 36-25.
[7]. زنگی‌‌‌‌آبادی، علی؛ علی‌زاده، جابر؛ و رنجبرنیا، بهزاد (1391). «برنامه‌ریزی راهبردی برای سامان‌دهی بازارهای سنتی ایران (مطالعۀ موردی: بازار سنتی تبریز)»، مطالعات شهر ایرانی اسلامی، جلد 2، شماره 7، ص 26-13.
[8]. شادی‌طلب، ژاله (1373). «جامعه‌شناسی فاجعه: تجربۀ زلزلۀ رودبار- منجیل، نامۀ انجمن جامعه‌شناسی، جلد 1، شمارۀ 3، ص 48-31.
[9]. صالحی، اسماعیل؛ آقابابایی، محمدتقی؛ سرمدی، هاجر؛ و فرزادبهتاش، محمدرضا (1390). «بررسی میزان تاب آوری محیطی با استفاده از مدل شبکۀ علیت، محیط شناسی»، جلد 37، شمارۀ 59، ص 112-99.
[10]. منوریان، عباس؛ امیری، مجتبی؛ و مهری‌کلی، سیمین (1397). «شناسایی مؤلفه‌های اثر گذار بر افزایش میزان تاب‌آوری اجتماعی محلات آسیب‌پذیر و دارای بافت فرسوده در مواجهه با حوادث طبیعی (شهر موردی: تهران)»، مطالعات مدیریت شهری، جلد 10، شمارۀ 34، ص 26-13.
[11]. نوریان، علی‌محمد (1381). «بلایای طبیعی و مدیریت ریسک»، همایش علمی- تحقیقی مدیریت امداد و نجات، دورۀ 1.
 [12]. وهاب‌زاده، میترا (1394). «تحلیلی بر اهمیت مدیریت شهری براساس شاخص‌های مدیریتی بافت تاریخی، نمونۀ موردی: بافت تاریخی شهر تبریز»، کنفرانس بین‌المللی پژوهش‌های نوین در عمران، معماری و شهرسازی، دورۀ 1.
[13]. Adger, W. Neil (2000). “Social and ecological resilience: are they related?”, Progress in human geography, Volume 24, Issue 3, pp: 347-364. doi: 10.1191/030913200701540465
[14]. Bhakta Bhandari, Roshan. (2014). “Social capital in disaster risk management; a case study of social capital mobilization following the 1934 Kathmandu Valley earthquake in Nepal”, Disaster Prevention and Management, Volume 23, Issue 4, pp: 314-328. doi: 10.1108/DPM-06-2013-0105
[15]. Buckle, Philip; Mars, Graham; & Smale, Syd (2000). “New approaches to assessing vulnerability and resilience”, Australian Journal of Emergency Management, The, Volume 15, Issue 2, pp: 8-14. ISSN:1324-1540
[16]. Cutter, Susan L.; Burton, Christopher G.; & Emrich, Christopher T. (2010). “Disaster resilience indicators for benchmarking baseline conditions”, Journal of homeland security and emergency management, Volume 7, Issue 1, doi: 10.2202/1547-7355.1732
[17]. Eisenhardt, Kathleen M.; & Martin, Jeffrey A. (2000). “Dynamic capabilities: what are they? Strategic management journal, Volume 21, Issue 10-11, 1105-1121. doi: 10.1002/1097-0266(200010/11)21:10/113.0.CO;2-E
[18]. Hosseini, Kambod A.; Hosseini, Maziar; Izadkhah, Yasamin O.; Mansouri, Babak; & Shaw, Tomoko (2014). “Main challenges on community-based approaches in earthquake risk reduction: case study of Tehran, Iran”, International journal of disaster risk reduction, Volume 8,  pp: 114-124. doi: 10.1016/j.ijdrr.2014.03.001
[19]. Khazai, Bijan; Bendimerad, Fouad; Cardona, Omar D.; Carreño, Martha L.; Barbat, Alex H.; & Buton, CG (2015). A guide to measuring urban risk resilience: Principles, tools and practice of urban indicators. Earthquakes and Megacities Initiative (EMI), The Philippines, ISBN-978-621-95288-0-1.
[20]. Mayunga, Joseph S. (2009). Measuring the measure: A multi-dimensional scale model to measure community disaster resilience in the US Gulf Coast region. Doctoral dissertation, Texas A&M University. Retrieved from http://hdl.handle.net/1969.1/ETD-TAMU-2009-05-769. ISBN:1109330278
 [21]. Mili, Robabeh R.; Hosseini, Kambod A.; & Izadkhah, Yasamin O. (2018). “Developing a holistic model for earthquake risk assessment and disaster management interventions in urban fabrics”, International journal of disaster risk reduction, Volume 27, pp: 355-365. doi: 10.1016/j.ijdrr.2017.10.022
[22]. Norris, Fran H.; Stevens, Susan P.; Pfefferbaum, Betty; Wyche, Karen F.; & Pfefferbaum, Rose L. (2008). “Community resilience as a metaphor, theory, set of capacities, and strategy for disaster readiness”, American journal of community psychology, Volume 41, Issue 1-2, pp: 127-150. doi: 10.1007/s10464-007-9156-6
[23]. Ostadtaghizadeh, Abbas; Ardalan, Ali; Paton, Douglas; Khankeh, Hamidreza; & Jabbari, Hossain (2016). “Community disaster resilience: a qualitative study on Iranian concepts and indicators”, Natural Hazards, Volume 83, Issue 3, pp: 1843-1861. doi: 10.1007/s11069-016-2377-y
[24]. Pourjafar, Mohammad; Nazhad Ebrahimi, A.; & Ansari, Mojtaba (2013). “Effective factors in structural development of Iranian Historical Bazaars, case study: Tabriz Bazaar”, Journal of Basic and Applied Scientific Research, Volume 3, Issue 2, pp: 272-282. ISSN: 2090-4304
[25]. Renschler, Chris S.; Frazier, Amy E.; Arendt, Lucy A.; Cimellaro, Gian P.; Reinhorn, Andrei M.; & Bruneau, Michel (2010). A framework for defining and measuring resilience at the community scale: The PEOPLES resilience framework: MCEER Technical Report -MCEER-10-006, University at Buffalo. Report number: GCR 10-930.
[26]. Shaw, Rajib, Team, IEDM (2009). “Climate disaster resilience: focus on coastal urban cities in Asia”, asian Journal of environment and disaster Management (AJEDM), Volume 1, pp: 101-116. doi: 10.3850/S179392402009000088
[27]. Tierney, Katheleen; & Bruneau, Michel (2007). “Conceptualizing and measuring resilience: A key to disaster loss reduction”, TR news, Issue 250, pp: 14-17. ISSN: 0738-6826.